Dette er ein kronikk. Kronikken gir uttrykk for haldningane til skribenten.
(Samisk tekst under)
Frå fortidas faktiske flammer til notidas nådelause sladder og utestenging – skjærselden brenn uavbrote. Den brenn i sjelene til alle dei som aldri får rettferd, og vi som samfunn er forstyrrande komfortable med det.
Valdsoffererstatningskontoret, heretter kalla KONTORET, står i ein umogleg skvis. Politiet oppfordrar fleire til å melde valdtekt og andre former for vald. Dei har ein kampanje: «Hvor lite skal du tåle?»
Ja, kor lite skal du tole?
Skal du tole at når du rapporterer eit tilfelle av vald til politiet, så gjer dei knappast den pålagde etterforskinga før saka blir lagt bort på grunn av mangel på bevis, eller dei legg den i haugen for saker som ventar, for politiet har så mykje meir å gjere enn dei har ressursar til, blant anna fordi fleire og fleire følgjer oppfordringa frå politiet og rapporterer den valden dei har blitt utsett for, til politiet, slik at haugen med saker som ikkje er ferdig etterforska på knappast mogleg vis, berre veks, slik at vegen fram til der stempelet «lagt bort på grunn av mangel på bevis» kan avslutte nok ei sak, til og med har blitt lengre?
Skal du tole at når politiet har lagt vekk saka du melde, på grunn av mangel på bevis, så rår dei deg til å søke valdsoffererstatning, og så får du eit brev med ordlyden:
«Vi kan ikke se det godtgjort at noe kriminelt har skjedd»?
Forskjellen mellom politiets «lagt bort på grunn av mangel på bevis» og KONTORETS «vi kan ikke se det godtgjort at noe kriminelt har funnet sted» er ikkje til å bere. Dette er kontoret der valdsoffer skal kunne ta kontakt med sitt sprokne liv. Og KONTORET har ikkje pengar til å betale erstatning til fleire enn dei allereie gjorde før politiet starta desse kampanjane sine, så innvilgingsprosenten må gå ned. Det har departementet pålagt dei.
Det er vanskeleg å ikkje sjå det symbolske i det faktum at KONTORET ligg berre nokon hundre meter frå heksemonumentet. Monumentet er bygd for å minnast 91 sjeler. Det er 125 meter langt. La oss seie det er om lag éin meter per offer for himmelropande urett.
Her kjem eit tankeeksperiment: Kva om vi byggjer eit monument der kvart offer for valdtekt i Noreg som ikkje får rettferd gjennom det noverande rettssystemet, får éin meter? Kor langt ville det blitt? Viss vi startar å byggje der E75 begynner, ved Vardøtunnelen, og held oss til den delen av vegen som går gjennom norsk side av Sápmi, har vi 209 kilometer å ta av. Kor lang tid ville vi bruke på å byggje eit monument som dekker heile lengda av E75 i Noreg?
Kva veit vi om valdtektstal i Noreg? Ein reknar med at rundt 90 prosent av tilfella aldri blir meldt til politiet. Rundt 80 prosent av alle melde saker blir lagt vekk på grunn av mangel på bevis. Og omtrent halvparten av sakene som går til retten, endar med fellande dom. Vi veit altså at om lag 99 av 100 valdtekter i Noreg endar med at overgriparen går fri. Omtrent 2000 valdtekter blir meldt årleg. Vi kan dermed gå ut ifrå at det skjer rundt 20 000 valdtekter årleg. Sidan vi veit at 99 prosent av desse valdtektsofra aldri får rettferd, vil det seie at rundt 19 800 personar årleg, stort sett kvinner, må gjennomleve dette.
Det betyr at vi kan byggje nesten 20 kilometer med monument langs E75 frå Vardø kvart einaste år, og i løpet av ti og eit halvt år har vi kunna byggje heile vegen gjennom Vardøtunnelen, til Varangerbotn, over Seidafjellet til Tana bru, opp langs Tanadalen og heilt fram til Samelandsbrua, der E75 kryssar nasjonalgrensa til finsk side av Sápmi.
Vi kunne også valt å gjere det motsette: byggje eit monument for dei som faktisk ser rettferda skje. Det dreier seg om rundt 200 personar per år. I løpet av ti år ville eit slikt monument ikkje eingong ha nådd å komme ut i dagslyset på fastlandet der Vardøtunnelen sluttar.
Vi ville måtte byggje i fjorten og eit halvt år for det. Vi ville måtte byggje i tretti år for å komme opp på fjellet Domen, middelalderens myteomspunne heksefjell, porten til helvete, mens monumentet for dei som ikkje får rettferd, ville passert det same punktet etter berre fire månader med byggjeaktivitet. Her er tråden frå middelalderen til notida. Det rettferdige samfunnet Noreg, i 2022, sender kvinner ned porten til helvete utan å blunke. Det er ingen justis. Det er inga hjelp å få. Ikkje juridisk, og heller ikkje medisinsk, når følgjene av valden avleirar seg i kropp og psyke.
Er det noko spesielt med å vere ei samisk kvinne i dette statlege systemet av ikkje-justis?
Mens kvar tredje ikkje-samiske kvinne i Noreg blir utsett for vald i løpet av eit liv, gjeld det kvaranna samiske kvinne. Ingen må tru at kvar tredje kvinne ikkje er uttrykk for eit alvorleg problem som gjennomsyrer kvart fiber av samfunnet! Men annakvar kvinne er enda meir. Og vi må snakke om vald – både frå andre samar, frå ikkje-samar og frå systemet kolonistane tok med seg da dei kom. Vi må snakke om dei større strukturane. Korleis kverna til storsamfunnet mel og mel i stykke alt som er viktig for ei minoritetsgruppe, har mykje med saka å gjere. Også frie menneske gjer fæle ting. Også frie menneske tråkkar over grenser. Tenk da kva det inneber å vere ufri:
Å ikkje få bestemme over dine eigne landområde
Å ikkje få bestemme over dine eigne materielle rettar
Å ikkje få oppretthalde ditt eige åndsliv
Å ikkje få oppretthalde dine immaterielle rettar
Å ikkje få lov til å bestemme sjølv kva barna dine heiter
Å ikkje få lov til å oppdra barna dine sjølv
For dei skal sendast ut av heimen til eit totalitært system som har som mål å støype dei om i forma til kolonisten, for viss dei ikkje går gjennom denne prosessen, kan dei ikkje anerkjennast som hundre prosent MENNESKELEGE – dette har vi som folk levd med i diverse variantar over fleire hundre år, og aller skitnast på første halvdel av 1900-talet.
BLIR ein eit betre menneske av å leve med undertrykking på dette nivået?
BLIR ein ein god lyttar av å aldri oppleve å bli lytta til?
Ja, eg vil snakke om lateral vald. Eg vil snakke om seksuell vald. Eg vil snakke om all vald.
For ingenting av det ovannemnde er gode nok unnskyldningar, dei er berre forklaringar på kvifor ingen ikkje-samar kan peike på samar og seie at vi må rydde i EIGE HUS.
Bylinefoto: Joachim Henriksen
Noaidedolaid ja veagalváldinlágaid birra – ja buot dáid gaskkas vel
Otná dilis ii leat mis Norggas makkárge vuogádat mii dorjjošii vuoiggalašvuođa seanadeami bokte. Mii eallit lágahis dilid, ja mii dat máksit iežamet rupmašiiguin, iežamet vuoiŋŋalaš dearvvašvuođain, jo min maŋis čuvvot min nieiddat, dasto sin nieiddat ges, ja dát bálggis johtá gaskaagi noaidedollagáttiin dálááigái dás, go geahččat mo sii, geat dieđihit áššiset politiijaide, meannuduvvojit.
Gaskaagi dolain dálááigge soalssideapmái ja olggušteapmái – helveha dolla ain buollá. Dat boaldá daid sieluid mat eai goassege olat vuoiggalašvuhtii, ja mii leat servodahkan viehka duhtavačča dáinna.
Kantuvra veahkaválddálašvuođa gillájeaddjiid buhtadusortnega várás, dás rájes gohčoduvvon KANTUVRAN, lea veadjemeahttun dilis. Politiija ávžžuha eanebuid váidit veagalváldimiid ja eará veahkaválddálašvuođaáššiid. Sis lea vel kampánja:
“Man ollu galggat gierdat?”
Na, man ollu galggašii ge olmmoš gierdat?
Galggašii go gierdat ahte go dieđihat veahkaválddálašvuođa politiijaide, de eai oba dutkka unnimus lági mielde ášši ovdal go bidjá dan eret váilevaš duođaštusaid geažil, dahje sii bidjet dan vuordi áššiid látnii, go politiijas leat nu ollu eanet barggut go masa resurssat olahit, earret eará aiddo danin go eanet ahte eanet čuovvulit politiija ávžžuhusa, sii váidet politiijaide veahkaválddálašvuođa maid gillájit, vuordi áššiid látna stuorru, ádjána vel guhkit ovdalgo politiija beassá steampilastit vel ovtta ášši steampilin “eretbiddjon váilevaš duođaštusaid geažil”?
Galggašii go gierdat ahte go politiija lea bidjan ášši eret váilevaš duođaštusa geažil, de sii ávžžuhit du ohcat KANTUVRRAS buhtadusa dás, maid leat gillán, ja de fidnet sis ges reivve mas čállojuvvo ná:
“Eat oainne ahte mihkkege lobiheapme livčče dáhpáhuvvan”?
Erohus politiija “eretbiddjon váilevaš duođaštusa geažil” ja KANTUVRRA “Eat oainne ahte mihkkege lobiheapme livčče dáhpáhuvvan” gaskkas lea stuorimus noađđi. Dát lea kantuvra gosa veahkaválddálašvuođa gillájeaddjit sáddejuvvojit iežaset luoddanan ealliiguin. KANTUVRRAS eai leat ruđat máksit buhtadusa eanebuidda go maid dahke juo ovdal go politiijat álggahedje daid joavdelas kampánjjaid, nappo buhtadusproseanta ferte njeidojuvvot. Nu lea departemeanta mearridan.
Ii leat álki badjelgeahččat ahte KANTUVRA lea moadde čuohte mehtera eret noaidemuitomearkkas. Muitomearka huksejuvvui danin ahte muittášit 91 sielu. Lea 125 mehtera guhkku. Jus vel dajašeimmet ahte lea mehter juohke oaffara várás gii lea gillán stuorimus vuoigatmeahttunvuođa, de vulget juo fárrui dán jurddaráidui:
Naba jus huksešeimmet muitomearkka gos juohke veagalváldima gillájeaddji gii ii beasa vuoiggalašvuođa vásihit, oažžu ovtta mehtera? Man guhkki dát šattašii? Jus álggášeimmet hukset doppe gos E75 álgá, Várggáid tunealla álggus sullo bealde, ja de mii hukset E75 guoras nu guhkás go dát geaidnu manná Norgga beale Sámis, 209 km? Man guhkes áiggi golahivččiimet dasto hukset muitomearkka mii čuovvu olles E75 Norgga beale guhkkodaga?
Maid son mii diehtit Norgga veagalváldinloguid birra? Jáhkkimis sullii 90% veagalváldimiin eai dieđihuvvo politiijai. Birrasii 80% dieđihuvvon áššiin biddjojuvvojit eret váilevaš duođaštusaid geažil. Ja sullii bealli áššiin mat mannet diggái, dubmejuvvo veagalváldi giddagassii. Danin diehtit ahte sullii 99 100 veagalváldimiin mannet dien láhkai ahte veagalváldi vázzá. Jahkásaččat dieđihuvvojit politiijai sullii 2000 veagalváldima. Danin sáhttit rehkenastit ahte dáhpáhuvvet birrasii 20 000 veagalváldima jahkásaččat. Ja go juo diehtit ahte sullii 99% dáid veagalváldima gillájeaddjiin eai goassege beasa máistit man ge lágan vuoiggalašvuođa, de diehtit ahte birrasii 19800 olbmo jahkásaččat, eanas nissonolbmot, šaddet dán gierdat.
Dát máksá ahte sáhttit hukset masa 20 kilomehtera muitomearkka E75 guoras juohke jagi, ja logi ja bealle jagi siste leat huksen Várggáttunealla čađa, Vuonnabahtii, Sáddovári rastá Deanu šaldái, Deanuleagi bajás ja gitta Sámi šalddi lusa, gos E75 rasttilda riikaráji suoma beallái.
Sáhtášeimmet maid bargat nubbe ládje: hukset muitomearkka sidjiide geat besset vuoiggalašvuhtii. Leat birrasii 200 olbmo jahkái dat .Logi jagi siste dakkár muitomearka ii livčče šaddan dan mađe guhkki ge ahte boađášii Várggáttuneallas olggos nannámis ge.
Galggašeimmet dán várás hukset 14 ja bealle jagi. Galggašeimmet hukset 30 jagi vai joavdit Domenvárrái, gaskaagi beakkán Noaidevárri, Helveha Verrát, dan botta go muitomearka sin várás geat eai oainne vuoiggalašvuođa joavddašii seamma báikái dušše njealje mánu huksema maŋŋá. Dá lea árpu gaskaagis dálá áigái. Norgga riektavuođa servvodat 2022 sádde nissonolbmuid Helveha Verráha čađa nu álkit dego ii mihkkege. Ii gávdno justiisa. Ii gávdno veahkki. Ii fal juridihkalaččat, iige dálkkaslaččat, go veahkaválddálašvuođa čoagganit rupmašii ja sillui. Juohke olmmoš báhcá okto rassat.
Lea go man ge láhkai erenoamáš leat sámi nisson dán stáhtalaš eahpevuoiggalašvuođa vuogádagas?
Dan botta go juohke goalmmát rivgu Norggas vásiha veahkaválddálašvuođa goas nu eallimis, de juohke nubbi sámi nisson vásiha seammá. Ii oktage galgga jáhkkit ahte ii leat hui duođalaš ášši go juohke goalmmát rivgu vásiha dakkára! Muhto juohke nubbi -dát lea vel vearrát. Mii fertet dieđusge hállat veahkaválddálašvuođa birra – sihke sápmelaččain, dážain ja stáhta vuogádagas maid kolonisttat bukte mielddiset go bohte. Fertet hállat stuorat struktuvrraid birra. Duođas gullá áššái mo stuorraservvodat ferdne ja molle visot mii lea dehálaš unnitlogujovkui. Maiddái friddja olbmot barget issoras áššiid. Maiddái friddja olbmot rasttildit rájáid maid eai livčče galgan duohtat. Jurddaš mat dalle maid máksá leat eahpefriddjan:
Go it beasa hálddašit iežat eatnamiid
Go it beasa hálddašit iežat materiálaš vuoigatvuođaid
Go it beasa hálddašit iežat vuoiŋŋalaš eallima
Go it beasa hálddašit iežat immateriála vuoigatvuođaid
Go it beasa ieš mearridit iežat mánáid namaid
Go it beasa ieš bajásgeassit mánáidat
Go sii galget sáddejuvvojit eret ruovttus totalitára vuogádahkii man ulbmil lea sin earáhuhttit kolonistta hápmái, go dušše dakkár proseassa bokte sáhttet sii olahit ollislaš OLMMOŠLAŠVUOĐA – dáinna leat mii álbmogin eallán iešguđetge variánttaiguin moanaid čuđiid jagiid, eanemus čalbmáičuohccin 1900-logu vuosttaš beali.
ŠADDÁ go buoret olmmožin go eallá dán lágan duolbmamiin?
ŠADDÁ go buoret guldaleaddji go ii leat gullon?
Áinnas hálan laterála veahkaválddálašvuođas. Hálašin seksuálalaš veahkaválddálašvuođas.Hálašin juohkelágan veahkaválddálašvuođas.
Go ii mihkkege dáin leat doarvái buori ákkat, leat han dušše čilgehusat dasa ahte ii oktage dáža dahje rivgu sáhttá čujuhit sápmelaččaide ja dadjat ahte mii fertet gul čorget IEŽAMET ŠILJU.