Innleiingsvis i Oresteia syng koret:
Lat det no vera slutt på at drap følgjer drap
at vondt følgjer vondt
Det må få sin slutt
Måtte det bli som vi vonar
Og mi von er stor
Det skal gå som dei vonar. Men vegen dit er lang. Og den er blodig. «Kva er rett og kva er gale? Forstanden strekk ikkje til», syng koret når dronning Klytaimnestra har drepe kong Agamemnon fordi han drap dotter deira, Ifigenia. Prins Orestes held sjølv på å mista sin forstand når han så drep mor si som hemn for far sin. Det er sår for sår. Stikk for stikk. Blod for blod. Liv for liv. Død for død. Mord for mord. Vondt for vondt. Som om det ingen ende skal ta. Men til slutt er «den råe styrkens tid (…) forbi», Orestes vert frikjent for modermordet, og
slik har Gud og lagnaden gått saman til eitt
og røysta frå folket er éi
og heilag
Statue av Athene framfor den austerrikske parlamentsbygnaden i Wien. Kjelde: Wikimedia Commons.
Bak denne kryptiske utsegna ligg heile overgangen til det vi i dag kallar ein rettsstat. Det vil seia at den krenka ikkje lenger har ein rett, og delvis ei plikt til å ta hemn, men at spørsmål om skuld og soning vert avgjort av ein domstol med uhilda dommarar. Som Athene seier det:
(…) ein domstol
som no og i framtida skal dømma (…)
Han skal sverja sjølvstende
og sanning
og han skal ha fri åtgang til min visdom
Ein lukkeleg slutt på ein trist saga, kunne ein seia. Men slik er det ikkje. For Oresteia er ikkje eit skodespel om ei brutal tid som er forbi og erstatta av innsikt og forstand ein gong for alle. Det er eit skodespel om ein evig strid i samfunn og i sjel. Men lat oss gå kronologisk til verks og fyrst sjå på stykket og den rettshistoriske konteksten, før vi ser på vår eiga samtid.
Likevekt
Kvart semester i snart tjue år har eg stått føre studentane mine som kong Agamemnon og ofra dotter mi til gudane for å få bør slik at flåten min kunne sigla over til Troja for å ta hemn etter at Paris hadde røva med seg den skjøne Helena. Eg har deretter som dronning Klytaimnestra venta på at kongen skulle koma heim frå blodbadet i Troja, for så å stikka han til døde medan han låg i sitt eige bad. Deretter har eg som Orestes drepe mor mi, flykta frå moderhemnarane med hjelp av Hermes sine venger, bede Athene og tolv gode menn frå byen Athen om å døma i saka mi, og så fått dommen: «Orestes er kjend fri»! Det har vore dårleg skodespel. Men det har vore heilt i Aiskylos si ånd. For tragediar som Oresteia er for nokre kunst, for nokre underhaldning, men dei er ikkje minst utdannande.
Framfor Athene og tolv gode menn frå byen Athen stod Orestes, modermordaren, og la sin lagnad i domstolen sine hender. Verken Aiskylos eller tilskodarane som såg Oresteia i hans samtid trong truleg store mengder fantasi for å mana fram eit bilete av ein slik mordar. Vi veit i alle høve frå den romerske antikken at barn som tok livet av foreldra sine var ein eigen kategori mordarar. Ein slik regel finn vi òg i Den eldre Gulatingslova. Regelen der er nok henta nettopp frå romersk rett rundt 1163/1164. Men at ein tok akkurat denne regelen – ein mellom titusenvis av reglar som overlevde Romarriket sitt fall – seier at òg på Vestlandet var det behov for reglar om fader- og modermordarar. Truleg ikkje fordi det var det hyppigaste av alle drapsbrotsverk, men fordi det skjedde, og fordi det var særleg vanskeleg å døma i slike saker.
Agamemnon ofrar dotter si: The Sacrifice of Iphigenia. Leonaert Bramer, ca. 1623, olje på koppar. Gjengitt via Wikimedia Commons.
Bård Breiviks installasjon på tusenårsstaden Gulatinget i Sogn. Gulating var felles rettsstad for Vestlandsfylka i vikingetida og mellomalderen. Foto: Nina Aldin Thune, Wikipedia.
Etter Den eldre Gulatingslova skulle liv bøtast med liv. Det er ikkje særleg unikt. Slik har det truleg vore overalt på eit tidspunkt. I Andre Mosebok 21:23-25 heiter det: «Men hender det ei ulukke, skal du bøta liv for liv, auga for auga, tann for tann, hand for hand, fot for fot, brannsår for brannsår, sår for sår, flengje for flengje.» I Femte Mosebok 19:21 står det: «Du skal ikkje visa medkjensle. Her gjeld lov for liv, auga for auga, tann for tann, hand for hand, fot for fot.» Dette er talionsprinsippet, eller spegelprinsippet, som i alle høve kan sporast tilbake til Hammurabis lov frå 1756 f.Kr. for hans mesopotamiske kongerike. Etter dette prinsippet må du sjølv tola den skade du valdar andre. Drep du nokon, skal du dermed sjølv døy. Dette minner koret i Oresteia tilskodaren om kvar gong dei ropar ut ordpara sine: Sår for sår. Stikk for stikk. Blod for blod. Liv for liv. Død for død. Mord for mord. Vondt for vondt.
Talionsprinsippet er berre straffe- og erstatningsrettsdelen av det langt vidare ekvivalensprinsippet, balanseprinsippet eller likevektsprinsippet. (Kjært barn har mange namn). Det er dette mest grunnleggjande rettferdsidealet. Det er likevektsprinsippet som vekta, rettens mest kjente symbol, refererer til. Sjølve vektbiletet går i alle høve tilbake til egyptisk mytologi, der Anubis – guden med sjakalhovud – veg hjarta til dei døde med tanke på deira vidare lagnad i etterlivet. Men seinare vart altså vekta knytt til veginga av gjerningar i dette livet, og rett sanksjon var den som hadde lik vekt med gjerninga. Dette kjem subtilt til uttrykk i Den eldre Gulatingslova, der normalreaksjonen for ei misgjerning er full rettsbot. Det vil seia full erstatning for det som har vorte øydelagt, det vera seg liv, lemmar eller eigedom. Fyrst då vert det balanse i livsrekneskapen.
Anubis, ukjent kunstnar. Henta frå The Sacred Books and Early Literature of the East, vol. 2, gjengitt via Wikimedia Commons.
Verken likevektsprinsippet, eller det tilhøyrande talionsprisippet, er opphaveleg egyptisk, mesopotamisk, gresk eller norsk. Det er som elden og hjulet – det har oppstått fleire stadar på ulike tidspunkt, men har likevel i stor grad same innhaldet. Det er difor ikkje overraskande at ein i dei fleste kulturar både har hatt ein hemnrett og ei hemnplikt. Det er den som er sjølve drivkrafta i den tragedien huset Atrevs opplever i Oresteia. Ei slags urkraft som gjer menneska til marionettar på rettvisa sin scene:
Himmelens lover kjem ingen seg unna
Rettvisa styrer
Mord for mord
Liv for liv
Helena und Menelaos. Johann Heinrich Wilhelm Tischbein, 1816, olje på lerret, gjengitt via Wikimedia Commons.
Kva utløyser sirkelen av hemn? Paris røvar den skjønne Helena frå Melenaos, konge av Sparta og bror til kong Agamemnon. Slik vart brørne, og heile Peloponnes, sett i forlegenheit. I kulturar der ein finn ekvivalensprinsippet og talionsprinsippet, er kvinneran å likna med drap – den som ikkje kan verna sine kvinner er sosialt død, og kan berre stå opp frå dei daude med å ta livet av sin sosiale drapsmann. Dette er grunnen til at Agamemnon må knusa Troja, der Paris gøymer seg. Når han han ikkje får bør over havet for den peloponnesiske flåten han leiar, har han – i eigne augo – valet mellom å ofra dottera si til gudane eller sjølv å leva vidare som ein daud mann i eit Hellas av daude menn. Men Klytaimnestra lid med drapet av Ifigenia eit tap som må utliknast med drap av drapsmannen, sjølv om det er hennar ektemann. Bak henne står òg elskaren Aigistos, som òg har ein hemnrett over Agamemnon – far til Agamemnon, kong Atrevs, drap to av brørne hans og audmjuka far hans med å få han til å eta kjøtet av sine eigne myrda barn. (Så skal det leggjast til at far Aigistos hadde hatt seksuell omgang med kona til Atrevs, som i seg sjølv altså var jamgodt med drap).
Med Agamemnon sin daud vert det balanse i Klytaimnestra og Aigistos sine rekneskapar. Men deira balanse er ein ubalanse for Orestes, som har ein daud far å hemna, noko han gjer med å drepa mor si. Og då skulle ein tru det var slutt- det byrjar trass alt å verta tynt i rekkene mellom dei attlevande av huset Atrevs. Men, nei. For eit moderdrap er ikkje berre drap på eit menneske; det å drepa den som har gjeve deg liv – «Eg gav deg livet Orestes», som Klytaimnestra påpeikar – er så unaturleg at det forstyrrar sjølve verdsbalansen. For å få balansen tilbake, finst nede i jorda moderhemnarar som jagar, piner og drep den som drep si eiga mor. Det er frå dei Orestes rømmer ved hjelp av Hermes sine venger, for å venda seg til Athene med bøn om heller å få hennar dom enn deira hemn.
Clytemnestra hesitates before killing the sleeping Agamemnon. Pierre-Narcisse Guérin, 1817, olje på lerret. Gjengitt via Wikimedia Commons.
Men kva skulle så Athene og hennar tolv gode menn frå byen Athen gjera? Poenget med stykket var å læra tilskodarane kva ein skal gjera i slike situasjonar. Korleis ein skulle bryta med ein tradisjon for å sjå på likevekt som det som heldt verda i balanse, og som var gudane si rettferd?
Hemn føder hemn
sanninga kvervlar og blir borte
Slik er lova til Zevs
Eit liv for eit liv
Lova til Zevs krev eit liv for eit liv
Alt for alt
Men lova til Zevs er som ein sjukdom
ervd gjennom blodet
Pallas Athena. Rembrandt, ca. 1655, olje på lerret. Gjengitt via Wikimedia Commons.
Ein måtte trena dommarar i ein ny måte å tenkja på: gje dei eit nytt verdssyn, gje dei eit nytt rettferdsideal. I til dømes Athen var det borgarane i byen som òg var dommarar, der dei møtte på Agora, torget i byen, og avgjorde saker. Vi kan tenkja oss at Aiskylos skreiv Oresteia mellom anna for dei, som eit utdanningsstykke. For lett har det ikkje vore å bryta med det gamle. Behovet for eit oppgjer med den strenge likevektstanken var ikkje nytt i 458 f.Kr. då Oresteia vart skriven.
Noko over 100 år tidlegare hadde den legendariske Solon lovgjevaren vorte valt til å gjera om på delar av lovene i Athen. Der gjaldt Drakon sine strenge lover – det som seinare har vorte kalla dei drakoniske lovene – som Solon erstatta med opnare lovgjeving med vurderingsrom i staden for hårfin veging på rettferdsvekta. Forsøket var mislukka. Men Solon si verksemd var likevel viktig både for reformer av romersk rett seinare i antikken, og for det athenske demokratiet. Og her rådde altså tanken om at å lovgje og døme var to sider av same sak, og eit stykke som Oresteia gjorde det lettare for athenarane å fylla sine samfunnsstyringsoppgåver utan å vera bundne av den gamle likevektstanken.
Portrait of Solon Legislator and Poet of Athenes. Merry Joseph Blondel, 1828, olje på lerret. Gjengitt via Wikimedia Commons.
Overgangen frå likevektsprinsipp til eit prinsipp om det rimelege er ikkje spesielt for det antikke Hellas, men nærast ein universell prosess når eit samfunn byggjer ei statsmakt. Dei prosessane som ein fann i Hellas frå ca. 500 f.Kr. fann difor stad i den norrøne kulturkrinsen 1500 år seinare. Vi kan til dømes lesa Njålssoga som ein freistnad på å visa fram likevektsprinsippet, talionsprinsippet og hemnretten si forbanning og destruktive kraft for individ og samfunn. I Håkon Håkonssons nye lov, sett saman om lag 1260, er dette eit sentralt tema. Og i Magnus Lagabøters Landslova frå 1274 vart endeleg hemn forbode. No skulle i staden alle saker avgjerast på tinget av lagmannen og tolv gode menn etter ei vurdering av kva som var rimeleg sett frå begge partar sin synsstad.
Det rimelege
Epieikeia. Aequitas. Rimelegheit. Berre eitt ord. Men kanskje det ordet med størst samfunnsendrande kraft i rettshistoria. For korleis byggjer ein eit samfunn, utan å byggja det i fellesskap? Og korleis kan ein handla i fellesskap om det minste feiltrinn skal sanksjonerast? Lat oss ikkje gløyma orda i Andre Mosebok: «Men hender det ei ulukke, skal du bøta liv for liv, auga for auga, tann for tann, hand for hand, fot for fot, brannsår for brannsår, sår for sår, flengje for flengje.» Det er ikkje den intenderte vondskapen denne regelen rettar seg mot, men ei kvar hending heilt fri frå intensjon. Dette er likevektsprinsippet sin kjerne.
Denne tankegangen finn vi altså hos oss i Den eldre Gulatingslova. Her er det til dømes ein regel om når ein mann døyr medan han vert fira ned i eit tau. Då skal det betalast full erstatning. Så lat oss tenkja oss at to naboar hjelper ein tredje person med å få ein sau ut av skorfestet – som vil seia at ein sau har gått seg fast på ei fjellhylle og ikkje kjem seg derifrå – og så døyr han medan han vert fira ned til sauen i eit tau. Om naboane slepper tauet som hemn, eller om dei slepper det fordi ein bjørn går til åtak på dei, spelar inga rolle – dei må i begge situasjonane betala full erstatning for at det skal vera likevekt mellom hending og følgje. Men då vert spørsmålet om nokon – med ein slik regel gjeldande – vil hjelpa ein nabo som har ein sau som har gått seg fast i eit skorfeste?
Likevektsprinsippet er eit prinsipp som fungerer i eit klans- eller ættesamfunn der klans- eller ættemedlemmar hjelper kvarandre, og der dei kollektivt tek ansvar for den skaden nokon av medlemmane lid. Men det fungerer dårleg i eit statssamfunn der folk utan tette band må samhandla på ulike nivå, og individuelt må ta ansvar for følgjene av handlingane dei gjer. Det som då fremmar samhandling, er løfte om at omstenda til alle involverte skal vurderast. Det er dette som i det antikke Helle vart kalla epieikeia, og som vi må omsetja med rimelegheit eller det rimelege. Hundre år etter Aiskylos skreiv Oresteia, var dette eit tema i Aristoteles sin filosofi. For i verk som Retorikk, Etikk og Politikk handsama Aristoteles grensene for den strenge jussen. Aristoteles sin filosofi fekk aldri avgjerande verknad på gresk rett, men derimot på romersk rett, der aequitas vart eit element ein måtte ta omsyn til. Slik fekk Aristoteles sin filosofi langtidsverknad på europeisk rett. Ikkje minst i høgmellomalderen då hans eigen filosofi vart omsett til latin samstundes som romersk rett vart inngåande studert og nytta.
Utsnitt av fresken Skolen i Athen. Platon til venstre og Aristoteles til venstre. Rafael, 1509, olje på lerret. Gjengitt via Store Norske.
Landsloven var en lov for hele landet som ble innført av Magnus Lagabøte i 1274.
Gjennom aequitas som prisme vaks òg Salomon fram som idealkongen i mellomalderen. Han vart sjølve kongen av det rimelege. Korleis dette arta seg i praksis, kan ein sjå av Første Kongebok 3:5-12. Her vitjar Gud Salomon i ein draum og seier han kan ønskja seg kva som helst. Salomon ønskjer seg då eit lyttande hjarta – evna til å lytta og dømma folk gjennom å skilja godt frå vondt. Salomon kunne ha valt seg ei stor og detaljert lovbok med reglar om alt og alle som skulle følgjast etter deira bokstav. I staden ønskjer han seg forstand til å akta på kva som er rett. Det var, i følgje same tekststaden, godt i Guds augo. Og det vart idealet for kongar i mellomalderen. Òg dei norske. For dette tankesettet kom til Noreg i alle høve på 1200-talet, både gjennom Aristoteles sin filosofi, romersk rett og altså teologi. I Magnus Lagabøters landslov frå 1274 heiter det om rettferd:
Det finst òg nok eksempel på at Gud har hemna seg hardt fordi dei [dommarar] har dømt for mildt, og endå hardare på dei som har dømt for strengt. Difor skal dommarane velja det som er best for domfelte om begge delar står fram som like rett, for det er svært vanskeleg å finne middelvegen.
Landslova av 1274 inneheld knapt restar av det strenge likevektsprinsippet som totalt dominerte Den eldre Gulatingslova. I staden var det mange stadar i lova sagt at rettvise menn skulle vurdera saker, og om dømande verksemd generelt heiter det:
Domarane er utnemnde for at dei skal vurdere saker og misgjerningar, og tilpasse domen etter omstenda som tingmennene og domaren finn er sannast etter sitt samvit i møte med Gud, og ikkje, som mange fåkunnige har sagt, at dei ikkje anna enn dømer etter lov.
Furiene forfølgde Orestes etter drapet på mora Klytaimnestra. The Remorse of Orestes eller Orestes Pursued by the Furies. William-Adolphe Bouguereau, 1862, olje på lerret. Gjengitt via Wikimedia Commons.
Denne passusen i Landslova kunne nesten ha vore ein epilog i Oresteia. Ikkje minst fordi det så presist formulerer korleis den dømande gjerninga skal utøvast for å oppnå det rimelege. Like presis er ikkje Aiskylos når han let Apollon forsvara Orestes for Athene og tolv gode menn frå byen Athen, eller når Athen forklarar domen deira. Det er nesten som eit antiklimaks i det blodige dramaet. Det skuldast nok to ting. For det fyrste at Aiskylos, som andre i si samtid, kjente godt likevektsprinsippet, som konstituerte den gamle ordninga. Men det rimelege var enno eit prinsipp som berre stod på trappene til å ta likevektsprinsippet sin plass. Ein hadde difor enno ikkje funne ord til å gje det form og innhald. Aiskylos må difor la Athene falla tilbake på gudane sin vilje når dommen skal forklarast:
Det var umogeleg ikkje å redda Orestes
når den store guden
som sa kva Orestes skulle gjera
seier at han sa det
på vegner av Zevs
For det moderne mennesket er dette i beste fall uklart, sjølv om det nok gav betre meining i Aiskylos si samtid. Fyrst i Aristoteles sin filosofi 100 år seinare vert det rimelege som rettferdsideal artikulert på ein måte som talar til oss nesten 2500 år seinare.
Teksten blei først publisert 1. september 2021.