Eg er dramaturg og skeiv, og no i det skeive kulturåret har eg eit visst behov for å ha eit oppgjer med meg sjølv. Eg har ikkje fått til så mykje på dette feltet. Eg vil seie orsak til andre skeive som har lengta etter å sjå folk som oss på scenen, sjå dei leve liva sine. I heile yrkeskarrieren min har eg vore open. Likevel synest ikkje denne openheita i det repertoaret eg har vore med på å skape. Verst var det då eg var teatersjef. I tolv år bestemde eg kva vi skulle spele. Berre ein gong var det eit stykke på plakaten med ein skeiv karakter. Men det var berre det at det var det ingen som kunne sjå. Instruktør og ensemblet gøymde det bort. Så resultatet var eigentleg ingenting. I tiåret før det, let Ellen Horn meg få lov til å sleppe til med nokre stykke om homofile på Nationaltheatret, og no dei siste ti åra på Det Norske Teatret har det òg vorte nokre repertoarinnslag. At resultata likevel har vorte så vidt stusselege etter meir enn tretti år, skal eg freiste å seie noko om her, i dag på femtiårsdagen for opphevinga av straffelovas paragraf 213.
Eg vil seie orsak til andre skeive som har lengta etter å sjå folk som oss på scenen, sjå dei leve liva sine.
Teateret tar nesten alltid for seg relasjonar mellom menneske, og ikkje sjeldan er søkeljoset retta mot kjærleiken, tiltrekkingane og dei vanskelege parforholda. Det handlar om etablering av forhold og oppløysing, brot og destruksjon. Parforholdet blir ofte til ein trekant, og då trugar situasjonen med endring. Det erotiske har ei hovudrolle i alt teateret driv med. Det er også sånn at andre relasjonar enn reint erotiske blir spegla på scenen som erotiske, som parforhold i endring. Slik kan makt, politikk, økonomi, krig bli framstilt som kjærleikshistorier. Kjærleikshistoria er veleigna, fordi ho er individuell og lett å identifisere seg med. Men det er vel lett å tenkje seg at kjærleikshistoria blir så dominerande som forklaringsmodell at ho er med på å forenkla menneskesynet, ja, jamvel banalisere det. Men det tilfører forståinga av menneska emosjonar. Det tilfører engasjement, lidenskap, og attrå. Menneske høgt på strå, med makt og posisjon blir som deg og meg. Dei er alle underlagde den seksuelle slavestanden, som Brecht kallar det. Dei klatrar høgt og fell djupt fordi dei ikkje kan styre lystene sine. Erotiseringa gjer at ein også lettare kan forstå, eller tru at ein forstår, gåtefulle sider ved åtferda til menneska. Kvifor dei opptrer så vondskapsfullt, så inkonsekvent, så ynkeleg. På scenen blir den erotiske relasjonen paradigmatisk. Om dette er ein karakteristikk av livet eller av teateret sjølv er ikkje godt å seie. No får vi nøye oss med å peike på at den erotiske spenninga er lett å identifisere for tilskodaren, og at den blir lett å ty til for oss som lagar teater. Dominerande erotisk skildring kan vere årsaka til at teateret har hatt eit så problematisk forhold til religion. Dette gjeld kristendommen så vel som andre religionar. Det er ikkje lenge sidan teateret i store delar av kristenheita vart sett på som syndig. Eg trur at ei grunnleggande erotisk tilnærming til menneskeleg åtferd kan vere forklaringa på denne motsetnaden mellom kyrkje og teater.
Teateret er som kunst konvensjonsbasert. I klassisk skodespelarkunst er det teikn for erotikk og kjærleik det er tale om, ikkje den private eller personlege.
Så må ein legge til at det er både hetero-normative og konvensjonelle kjønnsroller som får dominere. Teateret er som kunst konvensjonsbasert. I klassisk skodespelarkunst er det teikn for erotikk og kjærleik det er tale om, ikkje den private eller personlege. Ei hand mot hjarta, ein knelande positur, eit flakkande blikk ber bod om at erotikken er til stades. Publikum ser etter slike erotiske teikn på scenen, og det dei ser etter, er konvensjonelle teikn. Det må eit særleg ettertrykk til for at ein skal legge merke til teikn for avvikande erotiske spenningar. Om det er to aktørar av ulike kjønn på scenen vil ei erotisk spenning vere noko publikum vil føresette. Er aktørane derimot av same kjønn vil den erotiske spenningsdimensjonen vere avslått. Konvensjonelt vil ein då gå utifrå at det er andre motsetnader som kjenneteiknar relasjonen mellom dei to mennene eller kvinnene. Slik unngår ein kommunikativ støy. Dette kan vere ein medverkande grunn til at det i klassiske skodespel er så få kvinneroller. Dei siste tretti åra har røyndommen gjort dette biletet meir komplisert. Det er ikkje opplagt at ein samkjønna relasjon er erotisk avslått. Det vil likevel vere nok å gi signal til publikum om at dette skal reknast med, i form av nokre få utvitydige signal som gjer at publikum likevel skal vere opent for den moglegheita.
Som eg sa er teateret konvensjonsbasert. Dette gjeld også det såkalla naturalistiske teateret. Publikum er nøydt til å kjenne nokre spelereglar. Om ein så framstiller ei rolle etter kjønns-stereotypar, ja så vil publikums beredskap vere vekt til å sjå rolla som noko anna enn ei «normal» kvinne- eller mannsrolle. Då har ein samstundes tatt den heteronormative posisjonen og gjerne skapt rom for spott og latterleggjering. Det er ikkje mange tiår sidan kommersielt underhaldningsteater og revy framstilte skeive karakterar slik. Latteren frå salen bekrefta at dette var gøy og kunne halde fram.
Sjølv om teateret har vore ein fristad for skeive, ein stad der folk som kjenner annleis kunne leve utan angst for mobbing og leve ut si seksuelle orientering, har ikkje teateret vore ein progressiv stad for framstillinga av skeive liv.
Ei forklaring kan vere det konvensjonelle. Ei anna er rolla publikum spelar. Når publikum skoggerler i farsen på Chateu Neuf av mannen som av litt uklare grunnar kjem ut av eit skap iført kvinneundertøy, då blir det kanskje sett ei konkret grense for teateret sin toleranse. Det blir ein tydeleg skilnad på indre og ytre praksis. Stor fridom innanfor teateret sine fire veggar og liten utetter. Dette skiljet mellom indre og ytre finn ein att på fleire felt enn det erotiske. Teateret har dyrka sine tjukke murar for å skape ein størst mogleg grad av fridom innandørs. Fridom til å meine, til å tenkje, til å spotte, men også til å drikke, nyte andre rusmiddel, til å vere eksentriske, bryte sosiale normer. Teaterhuset har gjeve asyl for menneske som er annleis og ville vere det, men har gjort det ved å halde på fasaden og vore i pakt med dei rådande oppfatningane i tida.
Tydelege skeive kunne vere det så lenge det ikkje vart tematisert. Dei sa ikkje noko, og det vart aldri spurt. Skodespelar Arne Bang-Hansen kom som pensjonist ut med memoarboka Fra mitt skjeve hjørne. (1985). Verda gjekk ikkje under, men dei fleste vart verande i skåpet. Per Aabel til dømes fortsette å fortelje om biletet av Lillebil under hovudputa, og sjølv på AIDS-galla stod han ikkje fram.
For den skeive skodespelaren blir evna til å kunne framstille heterokjærleik sentralt. Det kan vere grunnen til at skodespelarane ikkje var privat opne. Dei var redde for ikkje å kunne verke truverdige i heteroseksuelle relasjonar, som det jo er flest av. Dette gjer at toleransen for kjønnsrolleoverskridande åtferd også blir avgrensa.
Tydelege skeive kunne vere det så lenge det ikkje vart tematisert.
Dei siste tre tiåra har fleire og fleire skeive skodespelarar kome ut av skåpa sine, Arne Bang-Hansens erfaring har vore den dominerande. Det var ikkje så farleg. Toleransen har vorte større. Men teatera har ikkje vore leiande i denne samfunnskampen. Her er det andre samfunnsinstitusjonar som har gått føre. Partnarskapslova kom i 1993. Nokre få døme finst det på at teatera tar opp skeive tema i repertoaret i åra før det. Men det er ikkje her debatten går. I 1980 hadde Bent av Martin Sherman premiere på Trøndelag Teater (Skeiv). Framsyninga med Ola B. Johannesen og Frode Rasmussen i hovudrollene gjesta Festspela i Bergen same våren og Dramaten i Stockholm. Men handlinga er lagt til Det tredje riket. Så er det lite å rapportere frå denne tida før innføringa av partnarskapslova. Det store amerikanske homoeposet Angels in America fekk Noregspremiere på hovudscenen på Nationaltheatret i april 1994. Eit halvt år seinare fekk både del 1 og del 2 premiere på Intimscenen i Stavanger. Stavangeroppsetjinga var meir vellukka enn Oslo-varianten. Nationaltheatret nøydde seg med å spele berre del 1, men det er å merke seg at eit slikt skodespel fekk rom nett på Hovudscenen. Ellen Horn viste eit tydeleg og modig val, sjølv om det kunstnarlege resultatet vart betre i Stavanger. Torshovteatret hadde stor oppslutnad med tre stykke av amerikanaren Nicky Silver. Ved utløpet av nittitalet ebba denne satsinga på skeive stykke ut, og i dag markerer ikkje noko teater seg med eit skeivt repertoar. Ei gjenoppsetjing av Engler i Amerika fann stad i 2018, og denne gongen vart båe delar spela. Det same skjedde på Den Nationale Scene med oppsetjing av same stykket i inneverande sesong. Men det er gått snart tretti år sidan stykket var ein brannfakkel. I dag er repertoarinnslaget ein moderne klassikar og både Nationaltheatret og Den Nationale Scene er ein del av ei internasjonal bølgje som viser interesse for dette stykket. Men konteksten er ein heilt annan. Scenografen på Nationaltheatret i 1994, døydde av den unemnelege sjukdomen to år etter noregspremieren.
Det er lite å rapportere frå repertoaret til Det Norske Teatret. Eksplisitte skodespel om kjønnsroller eller anna seksuell orientering er vanskeleg å få auge på i åttiåra, nittiåra eller dei første åra på totusentalet. Det er interessant å registrere at når landet gjennomlever ei slik omfattande samfunnsomvelting i denne tida og som endar med den nye ekteskapslova i 2008, og denne samfunnsomveltinga rører ved noko av det viktigaste ved teateret si eiga skildring av verda, så skjer det ingenting ved Det Norske Teatret. Kva kan vere grunnen til denne kjønnskonservatismen? Finst det eit samband med bygdeverdiar og motkultur?
I januar 2000 vart eg teatersjef i Molde. Eg bestemde meg med ein gong for at eg skulle svare ærleg og sant om eg fekk direkte spørsmål om den seksuelle orienteringa mi. Berre nokre dagar etter utnemninga spurde Karin Rykkje meg på ein litt uklar måte, og eg svarte at eg var ugift, ja. Ho gjekk ikkje vidare på den tråden og meir vart ikkje sagt. Eg ønskte ikkje på nokon måte å bli fylkeshomo i Møre og Romsdal, og eg innbilte meg at eg no var langt ute i dei grisgrendte stroka, og eg skulle ikkje legge fleire steinar til ei allereie tung nok bør med å drive homokamp på Nord-Vestlandet. Så eg brukte Aabel-taktikken. Eg tagde. Først ti år seinare fekk eg spørsmålet i klartekst av ein journalist som visste det. Eg gjorde som eg hadde bestemt. Eg svarte sant. Og Romsdals Budstikke trykte ei heil framside med bilete av meg og med overskrifta: «En homo står fram!» med oppfølging over tre sider inne i avisa. Eg var rasande over denne dekninga og kjefta på journalist og redaktør. Men ingenting skjedde. Det kom ingen sinte brev eller e-postar. Tvert imot var det smil og varme tilbakemeldingar. Så det var nok var på tide. Tida var meir enn mogen. Møre og Romsdal var ikkje gokk. Eg skulle gjort det mykje før. Eg skulle ha vore modigare offentleg og i repertoaret. Så orsak for at eg tok meg sjølv for alvorleg. Og Romsdals Budstikke: Tabloid var det, men rett.
Eg skulle gjort det mykje før. Eg skulle ha vore modigare offentleg og i repertoaret.
Så korleis er det no? På Det Norske Teatret?
Erik Ulfsby har gjort mangfald til eit satsingsområde. Vi prøver å reflektere betre over det samfunnet vi speglar. Vi har gjort det med Det Multinorske og Scenen i Groruddalen, vi freistar å skape eit mest mogleg likestilt repertoar med rolleoppgåver for kvinner og menn, og vi vil utfordre kjønnsrollene og bidra til at skeive også kan sjå seg sjølv på scenen. Det skal alle menneske kunne.
Vi skal bli betre. Det kan vi love oss sjølve på femtiårsdagen.