Det startar med eit møte mellom to menneske. Det er natt, Édouard er på veg heim og blir stoppa av ein mann som kallar seg sjølv Reda. Han blir med Édouard heim. Dei snakkar saman. Har sex. Men så, i løpet av natta, endrar Reda åtferd. Han prøver å drepe Édouard, han valdtek han, før han etter fleire timar går.
Sjå også intervjuet som blei gjort i forkant av urpremieren.
Dette er Valdens historie, den andre romanen frå det franske litterære stjerneskotet Édouard Louis. Romanen kom ut i 2016, og er no blitt dramatisert for teater. Byrjinga kunne vore byrjinga på ei kjærleikshistorie. Slutten er valdtekt og drapsforsøk.
- Boka – og stykket – var eit forsøk på å forstå kva som skjer i overgangen mellom pasjon og destruksjon. Mellom lidenskap og død. Og korleis kom vi oss frå det eine til det andre den natta, seier Louis.
Gjennom forteljinga om timane han sjølv og Reda delte, løfter Louis spørsmål om sanning og skam – og korleis leve vidare med vald som ikkje tek slutt sjølv om overgriparen er borte.
Reda er namnet på mannen som valdtok og forsøkte å drepe Édouard natt til 1. juledag. Stykket blir fortalt og spelt ut av Preben Hodneland og Emil Johnsen. Foto: Gisle Bjørneby.
Å bere skamma
- Reda og eg delte ei liknande fortid, fortel Édouard Louis. - Redas far kom frå Algerie og møtte rasisme, utanforskap og fattigdom som innvandrar i Frankrike. Det er eit slags omdreiingspunkt i boka, korleis vi hadde ei form for felles fortid. Sjølv om eg kom frå den kvite arbeidarklassen og han kom frå den post-koloniale arbeidarklassen, var det til sjuande og sist den same type oppleving av fattigdom og dominans vi hadde.
Louis skamma seg over fortida si og ville rømme frå henne, som han også skriv om i sin første roman, Farvel til Eddy Bellegueule. - Eg ville gøyme barndommen min og den eg hadde vore, eg ville gøyme fortida mi og familien min, for eg skamma meg for at eg kom frå ein arbeidarklassefamilie, seier Louis. Han brukte å lyge, seie at foreldra var lærarar, journalistar eller akademikarar. I dag fortel han at han skammar seg over skamma. Men der og då kunne han ikkje takle ho.
- Skamma er sterkare enn oss, enn tankane våre. Mange seier ‘vi bør ikkje skamme oss over å vere homofile’, til dømes, at det ikkje er noko å skamme seg over. Og sjølvsagt er det ikkje det! Men når nokon seier til deg ‘Du er ein sopar!’, så vil du kjenne skam. Så det er ikkje snakk om eit val. Det handlar ikkje om kunnskap.
Å eige si eiga historie
- Om eg seier at eg er eit offer, er det ein frigjeringsprosess, og boka utforskar dette, kor viktig det er å erkjenne at ein er eit offer. Men om du seier det same, omtalar meg som eit offer, blir det ei krenking, seier han.
I romanen blir denne krenkinga tydeleg i prosessen som startar etter overgrepet, i møtet med politi, rettsvesen, sjukehus, jamvel venner og familie. For Édouard Louis var det tydeleg at alle ville stele historia hans, tolke ho slik det passa dei. Han følte ikkje at politiet var der for å verne han. Dei ekskluderte han frå hans eiga historie, og samstundes inkluderte dei han i ho med makt. Dei tvinga han til å snakke om henne. Og han kunne ikkje lenger trekke seg ut av det.
Det blir eit nært møte mellom Reda og Édouard, som etter kvart utviklar seg til eit skremmande møte. Foto: Gisle Bjørneby.
- Eg har møtt mange som er øydelagde av alle prosedyrane etter eit seksuelt overgrep. Eg seier ikkje at alle skal tilgi, det er ikkje mitt poeng, folk må gjere det dei sjølv vil. Spørsmålet mitt er: Kvifor er det umogleg å tilgi? Det er forbode å tilgi! Om du går til politiet eller rettsvesenet, så tilhøyrer historia di plutseleg staten. Først er kroppen din stolen frå deg av personen som forgreip seg på deg. Og så er kroppen din stolen igjen, av staten og rettsvesenet, seier forfattaren.
- Dette betyr ikkje at ein som offer ikkje skal fortelje og vitne om det ein har opplevd. Historiene som rulla ut i fjor under #metoo-rørsla, meiner han er utruleg viktige. Men for han er dette paradokset som gjer det vanskeleg. Ein mistar retten til eiga historie, og det kan vere nok eit overgrep, nok eit døme på vald.
Kvinnenes stemme
I Valdens historie er Édouard på besøk hos søstera; han står gøymd bak ei dør og høyrer henne gjenfortelle historia til mannen sin. Gjennom hennar stemme får Édouard, og lesaren, høyre kva som skjedde denne natta, og i tida etterpå. Denne stemma er eit minne frå barndommen.
- Eg vaks opp omringa av kvinner, og eg har tatt vare på minnet om stemmene deira. Mor mi snakkar mykje, i lange setningar og lange svar. Om eg gjekk på toalettet, følgde ho etter meg og heldt fram med å snakke gjennom døra. Om eg såg på TV, heldt ho fram, ‘la meg berre avslutte historia’, sa ho. Da eg var liten var det irriterande, men i dag ser eg at det er eit språk fullt av sjel, metaforar og bilde, meiner Louis.
Han tenkte at denne stemma eksisterer ikkje i litteraturen. For han blei det viktig å vise at desse kvinnenes stemme også kunne skildre verkelegheita, at ho kunne snakke sanning. I romanen korrigerer Édouard søstera sitt forsøk på å gjenfortelle historia. Men også hennar kommentarar og tankar om Édouard og det han har opplevd. På denne måten blir forteljargrepet også ein kommentar til omgrepet ‘sanning’, og korleis historier endrar seg etter kven som fortel dei.
Foto: Gisle Bjørneby.
Fiksjon er luksus
Mykje av samtalen rundt Louis’ to romanar har nettopp dreidd seg om at dette er forteljingar frå hans eige liv, og for han har det vore heilt sentralt at folk visste at dette var verkelegheit. - Etter at eg rømte frå landsbyen eg vaks opp i, begynte å studere og forstod at eg ville skrive bøker, innsåg eg at fiksjon var ein luksus eg ikkje hadde råd til, seier Louis. Han fortel om eit barndomsminne frå han var om lag 10 år. Den franske forfattaren J. M. G. Le Clézio vann nobelprisen i litteratur. Og sjølv om Louis’ familie ikkje visste kva som skjedde i litteraturverda – dei las ikkje bøker – blei denne hendinga vist og snakka om på TV.
- Vi såg Le Clézio snakke om korleis han bygde karakterar, situasjonar og gav liv til karakterane sine. Og eg hugsar eg hadde denne veldig barnslege, naive tanken: ‘Kvifor snakkar du ikkje om oss? Vi er her. Vi lid. Ingen snakkar om oss! Og så kastar du bort den føkkings tida di på å lage ei kvinne som heiter Brigitte som vil ete ost?’ Eg trur dette minnet er eit slags traume som blei viktig for meg som forfattar. Eg trur sanninga er ein politisk styrke.
Politisk litteratur
For Édouard Louis er all litteratur politisk. Å publisere ei bok medfører at du har ei stemme i eit hav av diskursar, idear og meiningar. Men det filosofen og forfattaren Jean Paul Sartre kalla ‘engasjert litteratur’, er ikkje lenger nok, hevdar han. - Verkelegheita har endra seg veldig sidan Sartre skreiv om det. Til dømes er ikkje bøker forbodne lenger, dei blir ikkje brende, i det minste ikkje i dei vestlege demokratia. Det betyr at vi i dag kan seie kva som helst. Så å seie noko er ikkje lenger nok. Vi må gå lenger. Vi må prøve å finne litterære måtar å tvinge lesaren til å oppfatte det du ønskjer å seie, argumenterer Louis.
Han vil ikkje at lesaren hans skal vere fri. - Når du les boka mi, vil eg ikkje at du skal sleppe unna. For meg er målet å finne ein litterær konstruksjon som konfronterer lesaren med det eg vil seie. Så det er ikkje berre ‘engasjert’ litteratur, det er konfronterande litteratur eg skriv.
Konfronterande sanning
Ein måte for han å vere konfronterande har nettopp vore i det å insistere på at det han skriv, er sant. Og det har han fått mykje kritikk for. - Når du snakkar om vald, trur ikkje folk på det. Det er ein grunnleggjande mekanisme, seier Louis. Han erkjenner at det er nokre sanningar som kan diskuterast, men fenomen som fattigdom, valdtekt, vald eller transfobi er objektive sanningar. - Smerte er sanning! Det finnes ingenting meir objektivt enn smerte.
Kritikken har komme frå fleire hald. - Ofte kjem han frå dårlege journalistar, eller journalistar frå høgresida – som eigentleg er same sak. Eller på den andre sida, dei som seier at dei ikkje bryr seg om det er sant eller ikkje, fordi det berre er ein roman. Men eg snakkar om menneske som lid, menneske som lever, og vi kan ikkje seie at vi ikkje bryr oss. På same måte som vi snur oss vekk når vi går forbi ein heimlaus person på gata, kan fiksjonslitteraturen bli eit verktøy for å snu seg vekk. Og eg tenkte: Korleis kan eg endre det? Dette er sanninga, sanninga er ubehageleg og litteraturen skal vere ubehageleg.
Det Norske Teatret har også tidlegare spelt framsyninga basrt på boka Farvel til Eddy Bellegueule av Édouard Louis.
Historia om vald
Med Valdens historie ønskte han å skape eit narrativ om vald. Og Louis meiner det er naudsynt å halde fram med å snakke om vald, for jo meir vi snakkar om det, jo meir fridom og venleik skapar vi i verda. - Når ein ser på historia, så er det når vi snakkar om vald, at vi gjer verda betre. Gjennom feminismen, homokampen, gjennom dei svartes kamp eller marxismen. Alle desse rørslene snakka om vald. Viss vi ser på livet til ei kvinne, ein homofil person, ein mørkhuda person eller ein arbeidar, - så er livet ditt bygd rundt eksklusjon, dominans og framandgjering. Og eg trur at jo meir vi snakkar om denne valden, jo enklare kan vi skape ei betre verd, avsluttar Louis.
Artikkelen er publisert i 2017.
Hvoudfoto: Nora Lorek / TT / NTB Scanpix