Ja, joik.
Kva er joik?
«Joiken er en kunst å minnes andre mennesker», skreiv Johan Turi, «den er en samtalekunst blant mennesker som kjenner hverandre, om mennesker, dyr eller steder, som alle ‘vi’ som joiker, kjenner».
Denne samtalen mellom dramatikar og forfattar av Eadnemáddu, Siri Broch Johansen, og dei to hovudrolleinnehavarane i Eadnemáddu, Sara Margrethe Oskal og Ole-Henrik Bjørkmo Lifjell, handlar om kva joik er for dei i dag, og kva joik er for dei som joikar. Sara Margrethe er nordsame, og Ole-Henrik er sørsame. Dei joikar med litt forskjellig utgangspunkt. Samtalen blei ført på fleire språk, to av dei har fått bli med i skriftleg utgåve her.
Siri: Sara Margrethe, du har jo tradisjonsjoik i ryggmergen frå du vaks opp, det veit eg ikkje om du, Ole-Henrik, har?
Ole-Henrik: Ikkje på den måten, nei. Eg har vakse opp med joik i barndommen, men ikkje som ein sterk tradisjon. Det er veldig få i sørsamiske område som har det. Eg gjekk jo på sameskulen i Hattfjelldal og hadde Charlotta Kappfjell som lærar i eigentlig alle fag. Ho brukte joik i all undervisning: i språk, sløyd, når vi var ute, veldig ... aktivt. Og så har vi nokon familiejoikar som dei andre i familien ikkje er så glad i, men som eg har tvinga fram at vi skal lære ordentleg.
S: Kvifor er dei ikkje så glad i dei joikane?
O-H: Vi er ikkje flinke nok til å joike dei, da.
S: Det er ikkje slik at desse joikane fortel feil ting om familien vår?
O-H: Nei nei nei, det er meir det at ein er redd for å lære dei vidare på feil måte. Så det er jo ein broten tradisjon ein stad.
S: Så ein vil heller la dei døy, enn å lære dei vekk feil?
O-H: Nettopp.
S: Så bra at du tvingar dei tilbake i bruk, da!
O-H: Det må vi jo.
S: Føler du da at du er tøff, eller føler du berre at du gjer det som er naturleg?
O-H: Eg føler at eg er egoistisk. Eg gjer det fordi eg har lyst, rett og slett! Joikane gir jo så mykje! Joik er tonesette følelsar, det er ein grunn til at ein skildrar essensen av joiken slik. Og eg slit med å uttrykke følelsar ... det er kanskje rart for ein skodespelar å seie, men der har joiken vore veldig god å ha.
S: Korleis er det for deg, Sara Margrethe, kva er joik for deg?
SM: Mun lean šaddan bajás dainna. Áhčči lávii juoigat olgun go barggai olgobargguid, divodii reagaid ja dakkáriid, muhto ii viesus. Eadni lávii dovdnat viesus dahje goađis dahje gos de mii ležžet. Muhto guossit mat fitne min viesus, dat gal juige siste.
S: Lea go dás makkárge mearkkašupmi, vai jáhkát go dát lei dušše dáhpi, vai mo?
SM: Mun dieđán eadni heittii juoigamis maŋŋil go son náitalii. Dat ii lean heivvolaš náitalan nissonolbmui juoigat. Muhto son dovdnii. Dovdna lea mihá geahppasit, eambbo dego huradit. Son sáhtii mánáid dovdnat, elliid dovdnat, amma nu ahte ... ja ... son muitalii oktii munnje, son ii máššan oktii, son lei ealu luhtte ja go eallu ruvgalii, de son gal fertii juoiggastit.
S: Govveda go dát mo nissonolmmoš lea doalahan iežas?
SM: Mun jáhkán dan, ja go de, amma nu, de lei ealu luhtte, lei akto, ja de ii nagodan šat, de fertii beare juoiggastit go lei sihkkarit nu ollu illu, nu buorit dovddut, nu rápmi sihkkarit ahte, juo, ii nagodan doalahit, de fertii beare juoiggastit.
SM: Eg er såpass gammal at eg har opplevd den tida da folk besøkte kvarandre oftare, at dei kom utan å gi beskjed først og kunne bli der lenge, og vi sat ikkje framfor TV-en eller med ... ja. Vi laga underholdninga sjølv. Ja mun lean gullan álohii luđiid. Mun lean juoigan, vieljat ja oappát leat juoigan, ii leat goassege leamaš nu ahte šiggut, ahte livččii suddu, ii goassege.
S: Dii lehpet juoigan maiddái siste olles áigge?
SM: Juo. Mii gal juoiggaimet, muhto áhčči ii gal juoigan siste. Ja mun lean šaddan bajás risttalaš ruovttus, muhto dat eai leat goassege lohkan ahte juoigan lea suddu.
S: Mun lean ádden Guovdageainnus lea veaháš nie ahte girku lea sierra ášši, ja doppe gos don juoigat, lea eará ášši. Ja dat ii leat dan ahte girku lea šiggon luođi, dat lea dušše dan ahte dat ii gula girkolatnjii. Dat gullá eará lanjaide.
SM: Mu mielas luohti ii gula girkui ii veahášge. Mu mielas luohti lea eará ... luohti lea mu mielas dakkár silolaš ... gulahallan ... eatnamiiguin, vásáhusaiguin, dat ii dárbbaš girku. Mu mielas girku gullá risttalaš Ipmilii. Dat lea eará oskkolaš latnja. Luođis lea iežas vuoiŋŋalašvuohta. Go mun juoiggan, de mun dovddan dakkár vuoiŋŋalašvuođa mii čatná maiddái mu daidda olbmuide, daidda muittuide, historjái. Mu mielas dat lea ... bassi, iežas vuoiŋŋalaš ... lea hui divrras. Muhto eai buot luođit, dieđusge. Dahje dat olbmot, dat báikkit, mu luohte ... bearáš, dahje luohte ... orohat, dahje manin mun galggašin gohčodit, dat lea mu ... na, mu luohtebiras. In leat goassege dáid čilgen ovdal! Dat luođit mat leat dien siskkobealde, dat leat dakkár erenoamáš luođit.
Ja de leat dieđusge eará luođit mat eai duohta munnje seamma ládje. Nu mo Deanu-Máijá, dakkár luođit mat leat šaddan populáraluohtin maiguin mun ráhkadan fas eará čanastagaid musihka bokte.
Leat muhtun luođit man bokte sáhtán fidnet nu jalla buorre iešdovddu, sáhtán juoigat ieš daid nu ahte mun beare ... ah, mun lean nu fámolaš! Amma nu, dakkár silolaš fearán, ja de mun dego luoikkahan soames olbmo attáldagaid.
Mun dieđán geaid mun galggan juoigat! Mun de ... dál mun luoikkahan aiddo du attáldagaid, mun dárbbahan du givrodaga, mun dárbbahan du duostilvuođa. Mun láven dahkat dan nie visot dilálašvuođain go mun dárbbašan eanet fámu dahje
S: Hui miellagiddevaš!
SM: Lea go?
S: Don dieđát, mun lean gullan áhččán juoigamin oktii. Dalle moai leimme fatnasis Deanu alde, moai leimme golgadeamen, lei gaskaijabeaivváš, son lei geassán firpmiid fatnasii, ja mun ledjen vuodjimin bajás fas, de son veallái fanasvuođus, ja de dien oktii son juoiggai. In muitte in veahášge maid son juoiggai, muittán dušše ahte son juoiggai. Dien oktii.
SM: Ååh.
S: Ahte mun in leat bajásšaddan dakkár árbevieruin nu mo doai leahppi, munnje leamaš Deanu-Máijá, Boares muittut ja dakkár Deatnogátte nuorat-hitsat, muhto .. mun lean bajásšaddan dárogillii, ja luođi haga, ii go nu. Ahte lea hui miellagiddevaš gullat dáid čilgehusaid!
S: Tenker du noko liknande, Ole-Henrik?
O-H: Mykje av det same, ja. Joiken er jo på mange måtar ganske enkel, men samtidig er den ufatteleg kompleks. I komposisjon er den ganske enkel å forstå seg på, den har som føremål å vere sirkulær, den forheld seg ikkje til lineær tid, og det er noko av det fine med joiken, at joiken i seg sjølv lever evig. Det er vi menneske som er katalysatorar for å gi joiken kontekst. Og noko av det eg synest er så fint med joiken, er ... når eg held på med musikk, så er det liksom eg som gjer musikken, men når eg held på med joik, er det joiken som gjer meg, på eit vis, fordi den eksisterer på eit anna grunnlag. Det finst jo ufatteleg mange fine joikar, men sånn som eg forstår det, så har joiken aldri som hensikt å vere fin fordi ein skal setje pris på korleis den høyrest ut, det er først og fremst ein forteljetradisjon som har vore viktig for oss, for vi har ikkje brukt å skrive ned ting. Så joikane har knytt folk saman, og òg hatt utruleg viktige funksjonar i det samfunnet ein har levd i. Det er sjelfullt, fordi det er så ... det at ein joik kan fange ein essens av noko – av folk, natur, dyr – at ein kan forstå at for eksempel dette dyret ikkje høyrest eller ser sånn ut, men det dyret er sånn, det er jo fantastisk. Eg har jobba spesielt med landskap, og det er ein merkeleg følelse når ein blir kjent med eit område og målar det med stemma, og når du så forlèt området og joikar joiken, visualiserer du landskapet så veldig mens du joikar. Det gir så mykje meir enn musikk, viss ein skal samanlikne dei to formene.
S: Eg har høyrt og lese to ting i det siste, som har med joik og landrettar å gjere. Kan det vere sånn at når ein blir avskoren frå å bruke enkelte landområde, så døyr joikane som høyrer til dei områda? Og tilsvarande: Når ein kjempar for retten til land og vatn, kan det å få fram gamle joikar frå arkiva kanskje utløyse juridiske rettar?
SM: Mun lean heaitán boazodoalus, muhto juoiggan ain seammá luđiid. Dat leat ain bisson seammán, goit munnje. Muhto odne don gulat musihka bokte ja oahpat dien láhkái. Ahte luohti ja dan oahppama lea vehá rievdan, ahte mun sáhtán nie juoigat, ja mun nuohttun muhtun luođi, in ge dieđe mii dat lea. Ja de lea vehá nie ahte mun fertešin ... go don juoiggat soapmása, de dat álgá dainna ahte gean don juoiggat. Ahte dat muitalus álgá dasto dies ahte don válljet, dál mun válljen su juoigat, dál mun bijan sutnje luođi. De lea juoga maid dovddan lea álgán rievdat odne, go mun fáhten luđiid musihka bokte, ja musihkka lea juohke sajis.
S: Ahte jus gulat musihka maid Ole-Henrik lea ráhkadan, mas lea hui fiidná luohti, don álggát dan juoigat, ja de it dieđe lea go báiki, olmmoš vai maid nu eará, dat lea dušše fiidná šuokŋa?
SM: Juo. Muhto jus mun galggan juoigat soapmása, de mun válljen, amma nu. Mun in váldde šuoŋa dušše go lea vuogas bealljái.
S: Muhto dieđát go don go don ráhkadat luođi soapmásii, lea go dakkár mii dušše boahtá, ja de dovddat ahte dát lea son, vai lea go nu ahte smiehtat “son lea nie ja nie, dál mun áiggun ráhkadit ...”
SM: Dál ferten muitalit juoidá. Mun galgen neaktit Momo Nordland teáhteris, bihtás "Momo og kampen om tida". Mun lohken dan girjji, ja de fáhkka bođii munnje šuokŋa.Ja dat lei Momo šuokŋa mii de bođii. Ja de vurkejin dan. Mun dihten dát lea Momo luohti, ja de go bohten Nordland teáhterii ja de jearai mus bihtá bagadalli ahte sáhtán go mun ráhkadit dasa šuoŋa, ahte Momos livččii galgan iežas dovdošuokŋa, na mun dajan ahte Momos han lea juo iežas šuokŋa, mun lean sutnje dahkan dovnna. Ja de geavahin dan čájálmasas. Ja mun geavahin dan luođi nie ahte ovdal čájálmasa de mannen dainna dovnnažiin Momo karakterii. Mun gávdnen su goruda ja lihkastagaid ja dan nieiddalašvuođa mii sus lei. Maŋŋel dan in leat gal ráhkadan oktage karakterii nie luođi.
S: Naba olbmui?
SM: Olbmui juo, muhto ... mu mielas dat lea nu váttis, go leat nu ollu luođit, ja don gulat nu ollu luđiid, ja olmmoš de ballá: Herregud, lea go dát soapmása luohti! Dál ii šat olmmoš báljo duostta ráhkadit maidege, go don gulat nu olu ahte don it dieđe ...
S: Ole-Henrik, når du lagar joikar, lagar du dei til folk eller stader? På kva slags måte kjem joiken til deg?
O-H: Åh, det er så forskjellig. Det er vanskeleg å bestemme seg for å lage ein joik. Den kjem som regel av seg sjølv, du kan ikkje bestille den. Eller, som regel kjem det ein frase på tre–fire tonar, berre. Så går eg inn i den, og så utviklar det seg. Men nokon gonger er det annleis. Joiken til bror min, den kom jo med ein gong. Det same skjedde med min ajja sin. Det er to av dei joikane eg har laga som eg ikkje føler at eg har laga. Men det eg likar best å lage, er faktisk landskapsjoikar. Det er så visuelt, og du kan gå inn i dei med heile kroppen og vere til stades. Da er det ikkje berre det du ser, men òg det du går på, det du kan ta på, det er korleis du rører deg når du er der, i det landskapet. Det er det eg har laga mest av. Dyrejoikar har eg så langt berre laga til kjæledyra til nokon eg kjenner. Eg har nokon verktøy eg bruker kvar gong eg lagar ein joik. Eg skriv alltid ned ti ord om ein person, for eksempel. Og så teiknar eg ein graf der eg uttrykker tempo og lette i kroppen. Viss grafen går mykje oppover, er det lette i kroppen, og tempoet syner seg på ein måte i korleis grafen går bortover. Og da har du visualisert, på eit vis, korleis personen ... (joikar og viser med armane korleis grafen bølger bortover) kva slags rytme joiken får.
S: Men da du laga joiken til bror din og din ajja, dei kom berre til deg, så da brukte du ikkje dei verktøya?
O-H: Ja, det var veldig rart. Joiken til bror min kom da han var borte, han kom liksom for å helse til meg. Ah, den er fin. Men så er det interessant, det med stadjoikar – som eg er veldig interessert i fordi så mykje land blir tatt – det er jo eit slags dilemma: Endrar stadjoiken seg når landskapet gjer det? På ein måte er jo joiken ein fin måte å minnast på – det er jo sånn det er med personjoikar, dei personane som har gått bort, joikane deira kan leve etter dei, sånn at ein kan bli kjent med dei gjennom joiken deira utan å nokon gong ha møtt dei. Men det er vanskelegare med stadjoikane.
S: Det var ein som sa til meg ein gong: «Ja, så var det ein fyr der og joika, men det skal du berre vere glad for at du ikkje høyrde, for han var ikkje så flink, akkurat.» Så spurde eg kvifor han ikkje var spesielt flink, og vedkommande svarte: «Han heldt ikkje same tone.» «Å ja, meiner du at joiken liksom skrudde seg oppover?» «Ja, det var vel det som var feilen.» Men det er jo berre eit teikn på at han er god og varm! Folk som ikkje veit noko om joik, trur at joiken skal vere som vanleg musikk, at den skal halde ein viss pitch heile tida, ha ein type logikk, åtte takter, så skal det repeterast, men det er jo ikkje sånn ...
O-H: Nei nei nei.
S: Viss ein høyrer på joik og ikkje er vant til det – korleis kan ein vite om det er bra? Eller – er det relevant om det er bra?
O-H: Det synest ikkje eg.
S: Kva er bra? Er det bra viss det kjem frå hjartet? Er det bra viss det er ektefølt? Kva handlar det om?
O-H: Eg trur iallfall ikkje ein skal bruke musikalske parametrar for å seie om det er bra eller ikkje. Mange av dei flinkaste joikarane er jo ikkje nødvendigvis dei beste songarane, for å seie det sånn.
S: Nei, nokon av dei beste joikarane kan ikkje følgje rytmen frå eit instrument, det er to heilt forskjellige ting.
O-H: Viss ein skal kategorisere joik under ei framføringsgrein, er det dei som gjerne er gode forteljarar ... det er jo nesten som ei slags høgtlesing av poesi. Ein lagar eit landskap og ein situasjon som ein deler. Viss du klarar å treffe nokon med det, så er du god. Og det blir jo forskjellig kvar gong, når du har den fridommen og ikkje må følgje eit instrument.
S: Kanskje det er sånn at ein må ha den fridommen til å levere joiken slik ein vil gjere det, kvar gong.
O-H: Joiken er alltid kontekstuell, på eit vis. La meg seie det sånn: Det er nokon joikar eg aldri kjem til å spele inn. Dei har ikkje noko å gjere i den forma for offentlegheit. For det er jo noko med det, vi lever i ei tid der ein må vurdere om noko passar innanfor ein scenisk kontekst. Det er ikkje alt som skal inn i ein kontekst som har som mål å underhalde.
S: Så du meiner at ... Før joiken kom opp på scenen, hadde den først og fremst ein sosial funksjon. No har den ein performativ funksjon i tillegg. Forstår eg deg rett – du vil setje grenser for kva slags joikar som passar inn i det performative rommet?
O-H: Altså, eg synest det er bra å bli utfordra på det, for eg er jo òg litt redd for den der «å halde alt for seg sjølv». Men enn så lenge, iallfall, er det nokon joikar eg opplever som for personlege til at dei har ei hensikt eller ein funksjon i det performative, om du forstår.
SM: I påska hadde eg ei utruleg fin oppleving i Kautokeino. Eg sat i baren på eit hotell saman med nokon venninner, og så høyrer eg at nokon joikar meg. Eg snur meg og ser at det er ei dame som eg eigentleg ikkje kjenner så godt – ho joikar meg! Og ho kjem bort til meg, og eg blir så rørt. Det var så fint! Den kjærleiksserklæringa! Så da sette ho seg saman med oss, og ... eg måtte jo berre slå følgje med henne, så eg enda opp med å sitje der og joike meg sjølv.
Takk til Sara Margrethe og Ole-Henrik for tankane dei delte om joik! Du kan høyre begge joike på scenen i Eadnemáddu.
Bylinefoto: Joachim Henriksen