Heilt frå debuten med romanen Det er grenser for hva jeg ikke forstår (1990) har Beate Grimsrud utvida rommet i norsk (og svensk) samtidslitteratur med ein fantasirik prosa som også ber i seg eventyrets meir skremmande element. I det livskraftige sjukdomsportrettet En dåre fri (2010) gav ho oss historia om Eli som skriv bøker, filmmanus, teaterstykke og vinn prisar, men som også skadar seg sjølv, blir tvangsinnlagt og som etter kvart har ei lang sjukdomshistorie å vise til. Romanen rokkar ved myten om galskap som kjelde til kreativitet og om kunstnaren som det sjølvvalde, einsame geniet. For Eli handlar det om noko så prekært som å berge seg sjølv.
«Jeg har vært nødt til å redde meg selv så lenge jeg kan huske. Hente meg hjem midt på natten.»
Den kampen er særleg skremmande når trugselen kjem innanfrå.
Skildringar av sjukdom har i litteraturhistoria lange tradisjonar og mange lysande døme. Tenk berre på verk av Amalie Skram, Sara Stridsberg, Virginia Woolf, Thomas Mann, Albert Camus, Franz Kafka. I romanen Jeg foreslår at vi våkner (2019), som kom ut berre månader før Grimsrud døydde av kreft, skildrar ho ein sjukdom som i ulike variantar og på ulikt vis råkar truleg nesten oss alle, som pasient, som pårørande eller som venn.
Det slåande ved forteljinga er korleis forfattaren evnar å skape eit sjukdomsbilde som liknar både eit inferno og eit eventyr.
Kvikke kverulantar
Underleg nok er det ofte det sistnemnde som legg premissane i historiene til Grimsrud; det lette, det humoristiske, den særeigne måten å reflektere over tid, minne, fellesskap og tap – og som ofte viser seg gjennom barnets innfløkte og konkrete – og derfor også overraskande tankerekker. Ein av mine favorittromanmenneske i forfattarskapen er den kvikke kverulanten Lydia, ho som først dukka opp i Å smyge forbi en øks, og som har sin måte å artikulere frykt på: «Mitt mål var ikke å falle ut av kroppen. Selv om det ikke fantes svar der, fantes det færre utenfor. I kroppen fantes jeg selv ihvertfall.»
«Hva mener du med Stockholm? Man bor jo inne i seg selv.»
Kreftsjuke Vilde i Jeg foreslår at vi våkner framstår som Lydias søster i blodet, som når ho i romanen blir spurt om korleis ho trivst med å bu i Stockholm: «Hva mener du med Stockholm? Man bor jo inne i seg selv.» Svaret er typisk for Grimsruds skrivestil og perspektiv: det er konkret og trassig, kverulerande og leikande, slik også romantitlane hennar indikerer: Å smyge forbi en øks, Hva er det som fins i skogen barn?
Å smyge forbi ein sjukdom
Vilde er halvvegs i livet då katastrofen råkar, og det uføreseielege ved sjukdommen aktiverer eit forsøk på krisehandtering hos Vilde som femner både om framtid og fortid. For korleis skal ho no bruke tida når ho ikkje veit kor lang eller kort tid ho har igjen? Og korleis skal ho no forhalde seg til fortida, til si eiga mor, ho som lærte henne å stole på sine eigne svar, men som slik også var nokså fråverande i Vildes liv? Grimsruds viltre bruk av ei litterær arv, frå eventyrets formel (som blant mykje anna får sitt uttrykk i eit eventyr om Snipp og Snapp og Snute, samt to supplerande røyster i romanen, Reven og Rotta) til Bibelen og Peer Gynt, fungerer som ei spegling av eit av romanens sentrale tema; korleis leve med å ha arva evna til å fortrenge frå ei mor som alltid har prøvd å viske ut det vonde og vanskelege? Skildringar av den vaksne Vilde og barnet Vilde ligg som parallelle historier i romanen. Språk og perspektiv frå dei respektive ståstadene smittar over på kvarandre og gir den sjuke Vilde eit vidt spenn mellom livsmot og mismot, håp og uro, naivitet og klokskap. Også på denne måten oppstår det ein gjenlyd frå eventyret.
Korleis skal ho no bruke tida når ho ikkje veit kor lang eller kort tid ho har igjen?
Romanen til Grimsrud er ei påminning om at livet er verdt ein risiko, også den største risikoen av dei alle, døden. Kva vi set i verk av strategiar for å kontrollere det som ikkje kan kontrollerast, kan vere så ulikt. Men med kjenslene som drivkraft, viser dei litterære heltinnene hennar at å gå utanom ikkje nødvendigvis er ei svakheit. Eller som Vilde i formulerer det: «Fatter dere at jeg som Peer Gynt går utenom, unngår. Jeg viker, jeg viker. Så unik tror jeg at jeg er at jeg skal få leve lenger enn alle andre. Nå påstår de at jeg er så unik at jeg skal leve kortere enn alle andre. Ikke pek meg ut. La meg være i fred.»
Ein draum om å finnast
Den språklege leiken og det fantasirike hos Grimsrud er ikkje berre ei kjelde til genuin leseglede, men fører også med seg ei uro, noko som er med på å skyve deg eitt steg til sida for kvardagens jamne straum, noko som opnar opp på nye perspektiv på omverda og på oss sjølve. Som når forfattarane smeltar saman det å bere og å falle:
«Ryggraden bærer, og hvis hun nå lener seg fram, ramler hun over sitt eget speilbilde. Faller hun nå, blir hun da tatt imot av seg selv… Hun faller langsomt. Sammenfaller med seg selv… […] Langsomt faller hun over sitt eget speilbilde og sprekker det. Sammenfaller med alt.»
Nettopp slike assosiasjonar som spinn mellom språk, litteratur og sjukdom er noko av essensen i den grimsrudske humoren: «Den hvite konvolutten. Fra K... som kan bety fra Kongen, Kirken eller Kemneren. Fra K som kan bety Kafka. Det er fra Karolinska sjukhuset.»
Livet er verdt ein risiko.
I det vitale sjukdomsportrettet i En dåre fri leikte Beate Grimsrud seg med fordommar og vande førestillingar om galskap. Slikt viste ho oss også kort kort avstanden kan vere mellom styrke og avmakt. Jeg foreslår at vi våkner femner litterært og eksistensielt enda breiare og djupare. I ein stil som følgjer både den klokt lærde sine assosiasjonsbanar og barnets innfløkte tankerekker blir forteljinga ein på alle vis fabelaktig rapport frå ein alvorleg sjuk. Og den stridige draumen ho ber på? Det er å få halde fram med å finnast.
Toppfoto av Beate Grimsrud: Tor Stenersen, Aftenposten/NTB.