TEKST Gunnar Germundson, dramatikar TIL NYNORSK VED Arne Torp
14 år gammal hadde eg den første eksistensielle krisa mi. På konfirmasjonsdagen, i kyrkja, på kyrkjegolvet, med kvit kappe, slo det inn med stort alvor: Eg trur ikkje på dette rommet, på denne presten, på dette ritualet. Jesus i stykket seier det slik: «I kyrkja treffer du ikkje nødvendigvis meg, men folk som har lyst til å treffe meg». Og akkurat slik har eg hatt det sidan; kyrkjer står fram som autoritære rom som ikkje gir guddommeleg inspirasjon – og aldri møter eg prestar eller kyrkjegjengarar som eg får lyst til å diskutere Jesus med.
Fram til konfirmasjonsdagen hadde eg tatt det for gitt at eg var kristen fordi alle rundt meg sa dei var det, fordi eg trudde det var slik det skulle vere. På skolen bad vi Fadervår kvar morgon, til lunsj song vi «og du som metter liten fugl», og heime song eg «kjære Gud jeg har det godt» kvar kveld. Eg torde ikkje anna enn å fullføre konfirmasjonen, eg ville springe ut av kyrkja, men fekk det ikkje til. Ved sida av meg sat ein gut frå nabolaget med cerebral parese. Han spurde om eg ville hjelpe han. Og takk for det. Lenge brukte eg minnet om at eg stødde naboguten opp og ned til alteret som ei lindring mot den sterke kjensla av hykleri som trefte meg den dagen.
Straks eg var gammal nok, melde eg meg ut av statskyrkja. Men eg gløymde aldri Jesus, han var og er ein figur med eit spennande liv og haldningar til inspirasjon. Verre er det med liturgien, den står fram som alt anna enn inspirerande. For meg kan det religiøse komplekset opusnummerast i ei setning: Guds mor og barna hennar – der Guds «mor» er opplevinga av noko guddommeleg, det som får folk til å tenkje at det må finnast noko meir mellom himmel og jord, og «barna hennar» dei ulike religionane som stadig blir fødde som ei følgje av dette. Religiøse tekstar står fram som eit uttrykk for den trongen mennesket har til å setje ord på mysteria i livet, ikkje ulikt den trongen ein forfattar har.
I stykket mitt blir karakteren Jesus konfrontert med den norske kirkes vedkjenningsskrift: «Ved verdas ende skal Kristus komme synleg igjen til dom, vekke alle døde, men fordømme dei ugudelege menneska og djevlane til å pinast utan ende».
«Som ein sjølv er, så er eins Gud, og derfor blir Gud så ofte spotta» skreiv Goethe. Kristen tru har mange kyrkjer, og alle har funne sin variant, valt sin bit av myten – og min Jesus er som Jesus i stykket, han som ikkje kjenner seg att i truvedkjenninga, ein kjærleiksapostel som ikkje er særleg sjølvhøgtidleg, men likevel opprørsk – og ikkje minst – ein som ser på marknadstrua som djevelkrafta som må styrast skal hans verdiar få plass nok til å spele ei rolle i verda.
Etter konfirmasjonen blei jula vanskelegare å feire, og kvar jul sidan har framkalla denne kjensla av hykleri, på eigne og andre sine vegner, sterk eller svak ettersom korleis eg har vore involvert i julefeiringa. I mange år har eg tenkt at dette skal eg skrive om – korleis denne ekstreme høgtida har vorte ein arena for alle slags verdikollisjonar, ikkje berre mine eigne; korleis alle i jula avslører korleis dei tilpassar dosen verdslegdom og heilagdom og korleis dette blandingsforholdet blir forsvara og/eller skaper kvalar.
Men skrive? Jula er ikkje akkurat eit ukjent tema i teatret eller litteraturen, og i mange år lurte eg på om det var mogleg å seie noko nytt. Så ei jul drog eg på ei julegudsteneste, i eit borgarleg strøk i Oslo. Publikum var det eg vil kalle firehjulskristne, dei som rullar til kyrkja på julaftan (og til seremonielle hendingar). Og berre ser på kvarandre. Presten kunne gitt dei pepparkakeoppskrifter, og dei hadde vore like glade. Dei fekk vist fram kyrkeantrekket, og det er julaftan må vite! No gjeld det å komme seg heim til drinken. Men etter gudstenesta, på kyrkjebakken, vart eg likevel fanga i ei inspirerande samtale om «norske verdiar» og «kristen kulturarv» og forsvaret av «vårt». Det inspirerande var retorikken, dei snakka om Noreg som ei gåve til verda som nettopp måtte vernast mot denne. Eg kom med ein spøk om at det er typisk Gro å vere norsk, og dessverre enda samtalen. Heldigvis vart dette temaet snart ein diskurs i politikken og i media, en som har gått i flere år nå, med en foreløpig kulminasjon ved stortingsvalet i år. Mine Jesus-erfaringar har gjort meg følsam på hans vegner og vaktsemda blir sterkare med ein gong folk tar det kristne til inntekt for sine verdiar og sitt samfunnssyn. Og ettersom verdidiskursen voks, fekk eg drivstoff nok til å skrive komedien Faens nisse! – ti år etter den første skissa (som hadde arbeidstittelen «Eit heilt anna julestykke»).
Trongen til å skrive komedie trur eg spring ut av idealisme. Forfattarskapen min blir driven av det som provoserer meg på samfunnsplan, tekstane mine leitar etter det verste framfor det beste i oss, og forma mi har derfor blitt komedie og satire. Ein inspirasjon til satiren i Faens nisse! har altså vore påkallinga av det store «vi-et» som alle med kristen kulturarv skal kjenne på, som om det er ein identitetsmarkør, det som gjer de til medlemmer av gruppa «folk flest», og som berre blir dregne fram når det er noko ein misliker eller opplever som framandt, og som blir formulert på eit så abstrakt vis at det er kjenslene til avsendaren som ber bodskapen. «Faens nisse!» går føre seg i bygda Bangstad, og ordførar Ragnar i stykket seier det slik i valtalen sin (med patos):
Vårt vårt er eit vårt som folk i generasjonar har kjent som sitt mitt.
Vårt vårt er ikkje ein relativ storleik. Vårt vårt er det vi er tufta på.
Om alle skal avgjere kva som er sitt vårt blir ditt mitt aldri mitt mitt.
Eg håper eit fleirtal tar eit val og seier: Ditt sitt er mitt vårt!
Vi skal reparere vårt vårt og løfte fram det som ligg til grunn for at vi er oss!
Og når Ragnar skal seie kva korset betyr, kjem regla som alle uansett religion bruker om sine symbol:
Ikkje noko symbol er sterkare enn korset. Det symboliserer vår kunnskap, vår lov, vår moral, våre skikkar, våre ferdigheiter, våre vanar. Det garanterer for vårt samhald, vår solidaritet – for vårt kulturelle DNA!
Ragnar er også oppteken av å ta vare på kristen kulturarv og forklarer arbeidet som ligg føre han slik:
Kulturarven er berekraftig. Men skal han tåle tyngda av oss, må han sikrast, og ikkje bare pyntast, elles vil berekrafta ikkje lenger vere berekraftig nok til å hindre varig beresvekking.
Men som alle som snakkar om kristen kulturarv, er ordføraren selektiv:
Eg kunne ønskt meg eit kulturarvmuseum. Så vi får vist fram det i vår arv som vi ønskjer å arve.
Det mystiske ved kva ein kulturarv er, kva kristendom i dag er, og uklårleiken rundt kva for verdiar vi eigentleg har ervt, gjer det offentlege ordskiftet om dette svært forvirra. Vaflar og brunost og svinekjøt og NRK blir sidestilte med kristendom og dugnadsånd og valfridom for enkeltmennesket. Og kva blir dette til saman, dersom alt blir lagt i same gryta? Og er det berekraftig? Ber det meg?
I Faens nisse! googlar folk etter kristne verdiar og det dukkar opp 24 stykk:
Gudsfrykt, ærlegdom, medmenneskelegheit, synd, skam, bot, soning, tukt, forsaking, barmhjertigheit, omsorg, nestekjærleik, solidaritet, sjølvstende, mot, audmjukskap, menneskeverd, åndsfridom, toleranse, tryggleik, sjølvtillit, lydnad, medkjensle, frelse.
At desse verdiane verken er spesielt norske eller spesifikt kristne, er lett å vise. I stykket seier Jesus at den som kjenner kjærleiken ikkje trenger å vete kva som er kristne verdiar, dei gir seg sjølve – for «kjærleiken gjer ikkje skilnad på nokon, kjærleiken krev ikkje lydnad, kjærleiken tvingar seg ikkje på nokon, kjærleiken er alltid på utkikk etter den andre sine interesser, kjærleiken er tålmodig, kjærleiken misunner ikkje, skryter ikkje, kjærleiken er ikkje stolt og ikkje frekk, ikkje sint, kjærleiken vernar alltid, kjærleiken tek aldri feil, kjærleiken er hurra på jorda!». Dette står i Bibelen (unntatt «Hurra på jorda», det er Einar Skjæraasen si formulering). Kjærleiken. Så verdiar. Så enkelt og så vanskeleg.
Eg har mest tru på å følgje pengane for å forstå den viktigaste arven etter vår variant av kristendommen. Påstanden om at protestantismen i vår del av verda har fødd kapitalismen gir meining. Ei kristentru som forkynner at du skal gå ut av livet med meir enn du kom inn med, vil føre til eit driv mot oppsamling av rikdom. Derfor bankar protestantens hjarte oftast når det lønner seg. Og motsett, om noko går gale, er den protestantiske forarginga velkjend. Ingen bruker det tvilsame ordet «fortent» som vår del av verda gjer det. Ein protestant får ikkje tilgjeving slik katolikken kan. Mens dei kvittar seg med skam og skuldkjensle kvar veke, har protestanten sitt oppgjer når livet er slutt, slik truvedkjenninga seier det, og da gjeld det å ha gjort ein innsats, ha gjort seg fortent. Jesus i stykket forklarer oss slik: Protestanten trur det er betre med dårleg samvit enn ikkje noko. Sjølv har eg alltid dårlig samvit for eitt eller anna, det er berre slik det er, det er slik eg er oppdradd.
Protestanten blir oppmuntra til arbeid og individualitet. Protestanten har tradisjonelt organisert kyrkja slik at ho er statseigedom, og det har skapt ein større fridom til å vere driftig fordi kyrkja ikkje har hatt noko direkte ansvar for velferda, berre for seremoniane i livet og som møteplass.
Premissen i Faens nisse! er at Gud vil trekkje seg frå jula fordi ho har gått frå å vere 80% kristen og 20% nisse – til 80 % nisse og 20 % kristen. Dermed må Jesus ut og redde bursdagsfeiringa si og kjempe mot nisseveldet som har kuppa jula. Jesus finn ein prest som vil ha «K-en» tilbake i jula og som vil at det igjen skal vere naturleg å falde hendene utandørs framfor å kjøpe enda ei julegåve. Prestens antagonist er tilsynelatande julenissen, og ho held preiker om dette:
Over år har jula blitt sniknissifisert og nissane er nå i ferd med å kvele vår kristne kulturarv. Snart ser vi ikkje korset bak alt nissesøppelet.
Det Norske Teatret har tradisjon for å diskutere det religiøse og kva det religiøse ha å seie. Eg er glad for at Faens nisse! blir vist i selskap med framsyningar som The Book of Mormon og Abrahams barn. Etter at eg var ferdigskriven, har eg slutta fred med jula, og eg liker Jesus betre enn nokon gong. Men dei religiøse tendensane eg har, og sansen for det fantastiske, må kyrkja klare seg utan, den energien kanaliserer eg inn i forfattarskapen.