TEKST Ida Michaelsen FOTO Ylva Catodotter Fyllingsnes
Peer Perez Øian har regien på kalaset, som ber tittelen Kasimir og Karoline, og han er ikkje i tvil om at den 85 år gamle teksten om kjærasteparet er relevant for eit notidspublikum. Han har til og med drista seg til å skrive teksten inn i ei framtid som ikkje ligg langt unna. Ei økonomisk krise har nett drege skruen til eit hakk strammare, arbeidsløysa stig og forskjellane mellom folk er blitt skarpare. Alle i teltet flyktar frå ein kvardag som er blitt vanskelegare. Men dei harde realitetane er ikkje med på å bremse festen, snarare tvert om.
- Det er ein hektisk, nærast manisk fest vi ser utfalde seg. Men både konkret og biletleg er han snart over. Ressursane blir færre, omfordeling tvingar seg fram, og no vil alle ha den delen av kaka som dei meiner dei har krav på. Det er ein slags kabaret over menneskeleg dårskap vi blir vitne til, og menneska på scenen er kanskje ikkje så ulike oss sjølve, seier Peer Perez Øian.
Festen er aldri så intens som når han nærmar seg slutten
Kasimir og kjærasten Karoline har oppsøkt oktoberfesten for å få eit avbrekk frå kvardagen. Kasimir har akkurat mista jobben som sjåfør og er ikkje heilt i humør til å feste. Han har eit heftig temperament og hamnar raskt i ein krangel med Karoline. Han er brått blitt usikker på om han er god nok for henne. Ho derimot, er innstilt på å ha det uforpliktande gøy denne kvelden og trur at fest og flukt frå kvardagen er rette medisinen for Kasimir no.
- Det er ein særleg talande replikk i stykket, seier Peer Perez Øian. Den blir ytra av eigedomsmeklaren som Karoline treffer heilt i starten og lyder slik: La oss gå ut ifrå at du elskar ein mann. Og la oss så gå ut ifrå at denne mannen brått blir arbeidslaus. Da vil kjenslene du har for han, bli svakare, heilt automatisk. Det er som om sløret blir trekt til sides. Denne påstanden viser oss kor vanskeleg det er å halde på det medmenneskelege og å vere empatisk, elske sine næraste ved tap av status. Vi lever i eit samfunn der det blir lagt så mykje vekt på yrke, på inntekt, på sosial kapital, på korleis vi «brandar» oss sjølve. Også kjærleiken blir ein slags handelsvare. Menneska blir objekt som har ulik verdi. I staden for å sjå menneske for kven dei er, kva for lengslar dei har, så plasserer vi kvarandre i eit slags hierarki. Vi er opplærde til å tru at vi er så like, men det er mykje meir som er tilsynelatande likt enn faktisk likt. Vi kjenner oss som del av ein sterk kulturell identitet, men så finst det likevel ein ulikskap mellom kjønn, klasse, danning og utdanning, seier Øian.
I nedgangstider blir dei lågaste skyvd ut i ytterkanten
Kasimir er ein slitar på botnen av samfunnet. Han er, i denne omskrivne versjonen, kommen til landet som flyktning frå krigen på Balkan. Han har fått opphald, etter kvart statsborgarskap, gratis skulegang og helsevern, han er blitt ein samfunnsborgar, ein av «oss». Det blir forventa at han skal vere takksam, jobbe hardt, og så vil resten ordne seg. Men når det ikkje gjer det, når han innser at hardt arbeid og stå-på-vilje, slett ikkje løfter han opp her i verda, ja, da har han likevel ikkje lov til å vere skuffa. Med eit rart etternamn og ei brokete fortid, opplever han at det alltid er han som ryk ut når det skal skjerast ned. Kjensla av å ha tapt, at han representerer dei som alltid må ta rekninga når tidene blir tøffe, målt mot dei velståande, som alltid slepp unna, gjer han motlaus. Det er ingen politikarar som talar hans sak, og under dei rådande forholda stemmer sjølv anstendige folk på dei som brølar høgast. Kasimir har ingen stader for å kanalisere sinnet sitt mot samfunnet, og konfrontert med dette brukar han dei siste hundrelappane til å gå på fylla.
- Kasimir prøver så godt han kan å komme seg opp og fram her i livet, seier Amell Basic om rollefiguren han skal spele i vår.-Han får ingenting gratis og må klare seg sjølv. Men han forsøker, med hjelp av Karoline, å vere ein «vanleg» samfunnsborgar, føre eit normalt liv med svigerforeldre og stabil inntekt. Ein person ein ikkje fnyser av. Når også dette går til helvete, kjenner han på sin aller største frykt: realiteten. Vil den einaste personen som trur på han, også forlate han? Må han vende tilbake til sitt gamle eg?
Karoline er ei godtruande ungjente som vil støtte kjærasten når det går dårleg med han. Men på festen møter ho kjapt nye freistingar. Her blir både kjærleiken og mellommenneskelege relasjonar gjort til ei vare som – i alle fall for ei kort stund – er med på å dytte henne oppover på den sosiale rangstigen. Ho kan virke som ein opportunist som grip dei moglegheitene som byr seg, for til sjuande og sist vil ho berre ha det gøy, køyre berg-og-dal-bane og hjelpe kjærasten å gløyme den sjølvmedlidande sytinga hans. Ho sit betre i det enn Kasimir; har fast stilling og foreldre med midlar. Men også Karoline er fanga av omstenda og låst i strukturar som ho ikkje klarer å gjere noko med. Eldre karar med gode stillingar og rause vanar i baren får ho på glid, og snart er ho i drift mot det ho trur er ei lysare framtid.
- Ho sjølv tar ein del aktive val og trur ho har kontroll på situasjonen, ei stund i alle fall. Men kven er det eigentleg som styrer spelet, og kva er gevinsten? undrar Kjersti Dalseide, som spelar Karoline.
Er det likevel håp?
Til alle tider har folk funne saman i jakta på nytinga når verda knakar i samanføyingane. I stykket Kasimir og Karoline viser Ödön von Horvath med skarp observasjonsevne korleis alle, uavhengig av stilling og rang, kastar seg heseblesande ut i festen, søkjer den kortsiktige lykka og tilflukta i sirkuset framfor å møte eller konfrontere problema. Med seg har Peer Perez Øian sin etter kvart faste partnar på scenografi, Etienne Pluss. Saman har dei tidlegare stått bak suksessar som Tjue tusen sider og Tilnærma lik, som begge balanserte samfunnskritikk og humor på ein elegant og forførarisk måte.
Denne gongen vil dei tilføre Kasimir og Karoline ungdommeleg naivitet og vitalitet. Når ytre symbol er det som definerer sjølvkjensla, korleis kan vi finne tilbake til humaniteten i samfunnet?
- Det må likevel finnast eit håp, seier Øian. – Festen er gøy, javel, men kanskje skal ein våge å tru på kjærleiken likevel, halde på håpet om utopiar i ei kynisk verd. Historias karusell snurrar rundt og rundt. Det politiske grumset blir rørt opp igjen, retorikken blir skarpare, og økonomisk har folk kniven på strupen. Majoriteten fell alltid for dei enkle løysingane, og sjølv om dei får seg ei tiltrengt stund i blinkande lys og til bråkete musikk, blir sirkelen aldri broten. Vi gjentar dei same gamle feila, og historia straffar alltid dei same. Men eg har tru på at vi kan bryte mønsteret, finne tilbake til kjerneverdiane. Vi kan jo ikkje styre mot isfjellet med auga opne heller. Festen går jo for fullt her heime. Vi forbruker som om inga miljøkrise trugar. Vi pumper olja opp og tenker ikkje så mykje på den dagen reservane er tomme. Vi lukkar auga for politisk retorikk som er skummelt lik mellomkrigstidas tale. Gjennom arbeidet på scenen gjer vi eit forsøk på å avsløre hykleri og å ytre eit mildt varsko. Så set eg min lit til at festen ikkje fører oss over kanten av stupet, at vi tar til vettet før det er for seint, seier Øian.
Politiske folkelege komediar
Med Kasimir og Karoline skapte Ödön von Horvath den nye sjangeren kritiske folkestykke. Han var ein av dei mest sentrale tyskspråklege forfattarane og dramatikarane i det førre hundreåret. I Mellom-Europa har den folkelege dramatikken tradisjonar heilt tilbake til 1700-talet. Horvath ville tilpasse dette til menneske i si eiga samtid og skildra tidstypiske problem og måten menneska oppførte seg på. Horvath var fødd i dagens Kroatia som son av ein diplomat. Familien fekk etter kvart status som adelege, og den unge Horvath budde og studerte i mange av dei store sentraleuropeiske byane. Han er mest kjend for folkekomedien Historier frå Wienerskogen som sist blei sett opp ved Det Norske Teatret i 2001. Det er særleg folkekultur og tysk politisk historie som er sentrale i arbeida hans.
- Vi skal vere tru mot Horvaths prosjekt. Med eit skarpt analytisk blikk rettar han kastaren mot menneskets lastar og lystar. Han avslører det kyniske i når vi behandlar våre medmenneske som objekt og transaksjonar på ein marknad. Publikum, meg sjølv inkludert, blir gjort til nummer i livets sirkus. Vi ser karikaturar av eigenskapar i oss sjølve. Forhåpentlegvis kan vi le av eigne feil. Mest av alt bør vi jo lære av dei, avsluttar Peer Perez Øian.
