Robots treng ne draumar

Hva vil leve på denne ødelagte planeten
om tre tusen og femten år?
Her, hos oss?
I det som for eksempel var Norge?
Et hurtigmutert, ofte sykt monster? Eller et lite,
forsiktig menneske?
(«’Elementa pro organo’, 1965» Orgelsjøen, 2013)

Med fint balansert nyfikne og uro stiller Øyvind Rimbereid spørsmål ved den kursen vi har staka ut for oss sjølve, vi som er så heldige at vi er fødde inn i ei tid der vi balanserer på toppen av ei kurve: I vårt hjørne av verda nyter vi godt av all den teknologiske, økonomiske og sosiale utvikling som har leidd fram mot vårt her og no, men er foreløpig berre i startfasen av å merke konsekvensane av det. Spørsmålet er like enkelt som det er altomfattande: Kor går vegen vidare? Kor vil dei føre oss, alle desse rørslene som har blitt sett i gang dei siste par hundre åra, og som vi vanskeleg kan kontrollere?

Allereie i 2004, med langdiktet Solaris korrigert, kom Rimbereid med eit mogleg svar i poetisk form. På eit frodig framtidsvestnorsk skildrar han eit samfunn som står på randa av ei enorm omvelting, observert gjennom augo til eit ganske alminneleg menneske: Dikt-eget, aiget, ein robotoperatør med Nordsjøen som arbeidsplass.

Staden er Stavgersand, «ein nearli/ empti place» på vestkysten av Noreg, og året er 2480, dryge fem hundre år etter dei første oljefunna. Som i Stavanger på 1970-talet finst årsaka til den samfunnsomveltinga som snart skal komme på botnen av Nordsjøen, men det er ikkje lenger olje der nede: Nå blir det skapt nye, kunstige «mirror-vorlds» i dei tomme oljebrønnane, som samfunnet skal flyttast ned i. Slik skal menneska «seifa [seg] self, som human existensen».

I denne tenkte framtidsverda held det på å bli uleveleg på jordoverflata. Jorda har gått gjennom svære klimaendringar. Norge blir framleis markedsført som turistmål for naturinteresserte, men når aiget ein dag ser ein oter nede ved kaia, får vi høyre at ein sjeldan ser så store dyr i det fri. Og havet som aigets robotar arbeider i, blir skildra ikkje som vatn, men som gjørme.

Skal manneætta ha håp om å berge seg sjølv, må ein altså setje i verk drastiske tiltak. I første halvparten av diktet er det kunstige livet nede i dei nye, undersjøiske hallene, som aiget kallar Seifa botten, framleis berre eit prospekt. Men når denne samfunnsendringa nærmar seg å bli reell, går aiget frå å reflektere rundt arbeid, samfunnsstruktur og lokalmiljø, til i stadig større grad å fundere over framtida for han sjølv, samfunnet og manneætta der nede. Diktet endar i sjølve nedstiginga –heisturen ned til Seifa botten.

I den første strofa i diktet talar aiget til oss gjennom historia og gir oss dei første dryppa av informasjon om korleis hans[1] tid skil seg frå vår:

Mest påfallande når ein møter teksten, er den spektakulære språkdrakta, som fungerer som ei konstant påminning om utviklinga som har skjedd mellom vår tid og tida aiget lever i. Samtidig får vi sjå samanhengen mellom kropp, individ og samfunn opp allereie i desse få, informasjonstunge verselinjene. Det første aiget vel å fortelje eit tenkt fortids-du om si samtid, er korleis menneske i hans organic arbeider – dette på tross av at arbeidet berre opptar en brøkdel av timane i døgnet. Ved hjelp av veike nanofingrar utfører han eit kroppsarbeid utan fysisk anstrenging. Om denne veikskapen kjem av ei omfattande kroppsleg degenerering, er vanskeleg å avgjere. Men kunnskapen er kroppsleggjord, og det fingrane manglar i fysisk styrke, tar dei att i å vere egets «total novledg». At aiget ser fingrane sine som «part af organic 14.6», der han også lever, peikar mot at samfunnet har kontroll over individet – kroppen hans er innfelt i (eller tilhøyrer?) samfunnet, og dermed, hans kunnskap. Desse verselinjene fortel også om noko einsarta – det wi som bur i organic 14.6, arbeider på same måte, under same forhold. Likevel skin aigets eigenart gjennom alt her: Vi får servert eit språkbilde som blir eit gjennomgangsmotiv i diktet (fingrane er som sjøgras), som seier noko om aigets særlege blikk på omgivnadene: assosiativt, overraskande, poetisk.

Opplysningane vi får både om klodens tilstand og om byen Stavgersands strenge hierarkiske struktur teiknar eit dystert framtidsbilde. Men aiget er ingen rebell, som den typiske hovudpersonen i ein dystopi gjerne er – tvert imot viser han seg i løpet av diktet å vere ein borgar som deltar som forventa i det samfunns-systemet han er del av. Han utfører røyrarbeid ved hjelp av dei 123 robotane sine, møter opp på medisinsjekkar og følgjer ordrar frå sin overordna, Mrs. Chan, eigaren av organic 14.6. Som robotarbeider ser han ikkje samfunnet nedanfrå, men heller frå ein slags midtposisjon. Skråblikket vi får på aigets tid og omgivnader botnar ikkje i kamplyst eller uttala ønske om å undergrave systemet, men er prega av hans særeigne observasjons- og refleksjonsevne: Han er undrande heller enn kritisk, men ikkje utan merkbar skepsis.

På ein medisinsjekk minner eit røntgenbilde av aigets hoftebein han om eit bilde han har sett av jordoverflata om natta, der lyspunkta likna eit tettvove nett av halvmånar: «OGSO dei liknat/ sigdar, aig tenk naw. HALF moons/ an kvar side af miner tarmar». Aiget opplever ei kjensle av framandgjering overfor det indre i kroppen:

FORVIRRANDE,
aig syns. AT detta intern exist i meg, som halft mitt,
halft noko annat. SOM om dei lefr
siner heilt eigne lifes i meg?
OG ven dei sjuk blir,
kan henda til det doyande,
min breyn kan ne helpa dei.
Tarmane lever sitt eige liv i det indre i kroppen, mens hjernen, knytt til medvitet, blir eit hjelpelaust vitne til sjukdomen i tarmane.

Dette forholdet mellom hjerne og tarmar varslar om eit latent samfunnstrugsmål i ei seinare strofe, der aiget reflekterer rundt livsvilkåra for dei som ligg nedst i samfunnshierarkiet: drifters. Driftarane har av ulike grunnar forlate sine organics, og har derfor ikkje lenger noko trygt system rundt seg. Men dei står ikkje av den grunn utanfor. Dei må stadig gjere greie for rørslene sine, og har avgrensa fridom. Aiget spør seg om ikkje driftarane er som «SOLAR vidout moons ou skinna mot?». I hans eigen kropp dannar hoftebeina, samanlikna med halvmånar, ei ramme kring tarmane. For driftarane finst inga slik trygg ramme. Og diktet svarar sjølv på kva for hjerne som vil bli ståande makteslaus, om driftarane skulle gjøre lovens tarmar «sjuk […] til det doyande»: Breynmaskin BK2884, ei sjølvreparerande, samfunnsorganiserande maskin med evna til å skape perfekte, men kropplause kopiar av menneska som skal flytte ned i Seifa botten.

Tanken om eit ikkje-kroppsleg, udøyeleg duplicat aig opptar aiget i stor grad. Han føresteller seg samtalene desse kopiane vil kunne ha, lenge etter at han sjølv er borte:

Aiget spør seg: «BLIR da denna sista vorld/ ein paradis or ein hell?» Spørsmålet er retorisk, men sett i samanheng med dei tankane aiget tidlegare har gjort seg om kropp, kunnskap og fridom, er utsiktene mørke. Utan kropp vil desse duplicata aiga ikkje ha kunnskap, men berre varigheit – dei vil berre eksistere, friksjonsfritt, kunnskapslaust og utan evne til å drøyme, i djupet av Breynmaskina. Gjennom desse førestellingane om ikkje-kroppar på ein ikkje-stad blir Seifa botten skildra som ein vel så dystopisk stad som Stavgersand.

Solaris korrigert blei tatt svært godt imot da diktet kom ut. Det fekk Kritikarprisen, og titteldiktet blei kåra til årets dikt i P2. Seinare blei det innlemma i den norske litterære kanon som vart presentert på Litteraturfestivalen i Lillehammer i 2007. I 2013 blei ein opera basert på diktet sett opp, med musikk ved Øyvind Mæland.

Når diktet no går til teaterscenen, har vi rykt nærmare fiksjonsvilkåra i diktet enn da teksten først kom ut. Dei siste ti åra har det blitt stadig tydelegare at vi står overfor store, reelle klimaproblem – ein realitet som blir spegla i dei kritiske spørsmåla i diktet «’Elementa pro organo’, 1965», som er sitert innleiingsvis. Samtidig har det skjedd ei enorm teknologisk utvikling. Ein kan peke på at touchskjermen aiget bruker for å kommunisere med robotane slett ikkje blir oppfatta som ein framtidsgadget lenger. Meir interessant er det at transhumanisme ikkje lenger berre er noko ein kan førestelle seg hypotetisk. I 2012 tok genforskinga eit byks framover i det teknikken CRISPR for første gong blei brukt som eit genetisk modifiseringsverktøy i menneskeleg cellekultur, med langt større presisjon (og mindre kostnader) enn tidlegare. Snart kan det bli etikken, ikkje teknikken, som set grenser for korleis menneskekroppen kan korrigerast.

Solaris korrigert opnar med sin assosiative struktur og den opne, spørjande tonen for refleksjon rundt menneskets ansvar, plikter og moglegheiter. Diktet har teknologisk utvikling, identitet og førestellinga om menneskelege kopiar som tre av fleire tematiske tangeringspunkt med sine førelegg, Stanislav Lems roman Solaris (1961), og Andrej Tarkovskijs filmatisering frå 1972 – og menneskets binding til jorda som ei sentral korrigering. Med denne teaterframsyninga vil dei spørsmåla teksten opnar for, kunne korrigerast og reforhandlast igjen, i nok eit nytt format.

[1] Med atterhald om at aigets kjønn ikkje er tematisert i diktet.