Bakgrunnsartikkel

Sanningssøkjaren

Svein Tindberg tok religiøse tekstar til teaterrommet. Han hadde aldri kunne forstilt seg kva for omfang det skulle få. Saman med makkaren Kjetil Bang-Hansen har han nærast skapt ein ny sjanger. No står den ubøyelege Brand for tur.

Skrive av
Carl Morten Amundsen
Dramaturg

Det byrja med Ordet. Kjetil Bang-Hansen og Svein Tindberg snakkar om samarbeidet dei har hatt sidan Ordet av Kaj Munk i 1991.

– Vi har vel følt at ordet har fått mindre plass i teatret, og vi har kjent eit ansvar for ordet, seier regissøren. Og så har vi vore opptatt av erkjenningsdramaet eller tankedramaet. Vi har søkt noko som har rørt oss personleg.

– Eg har alltid hatt kjensla av at kunsten og religionen handlar om den same lengten, jakta på ein djupare meininga og samanhengen, tilføyer Tindberg. – Kanskje er det noko brandsk i det, ein lengt etter reinheit, etter heilskap. Eg og du har nokre gonger valt å gå saman ut på ei lita øy og undersøkje noko vi lurar på. Der orda sluttar, der byrjar teatret.

– Vi er jo ekstremt forskjellige, men vi har hatt ei felles interesse for det som ligg på sida av det materielle, på sida av det politiske. Vi har hatt behov for å nærme oss det uforklarlege, det som har med draumar å gjere, det metafysiske eller andelege om du vil. Abrahams barn er kanskje noko anna, meir ei oppdaging av verda, utdjupar Bang-Hansen. – Og så har dette med vennskap og tillit å gjere.


– Aasmund Olavsson Vinje meinte at Brand var ein komisk figur, han meinte at han umogleg kunne vere alvorleg meint: «Alt skal vere heilt. Det er fælt» Kva tenkjer de om Vinje?

– For oss er det litt rart, seier Bang-Hansen. – Men Vinje leverer jo eit førsteinntrykk. Han må ha vore ein av dei aller første som las verket, og han har sjølvsagt ikkje med seg i lesinga all den ballasta vi har 150 år seinare, etter at stykket har vore med på å forme norsk sjølvmedvit og norsk historie. Vi har vanskeleg for å sjå han som ein parodisk fyr. Men det er klart at det går an å spele han slik, dra han så langt ut i vanvit at det vert komisk. Men det er eit dikt, dette. Som kjent tenkte ikkje Ibsen heller at det skulle oppførast, og det kom opp på scenen nesten førti år etter (1904) at det blei gjeve ut (1866). Vi ser han som ein overgang til Peer Gynt. Dei to stykka liknar mykje meir på kvarandre enn ein trur. Og dei to hovudpersonane har mykje til felles. Brand vil bli gud og Peer Gynt keisar. Det er same slags hybris.

Samtalen kjem inn på den norske oppsetjingstradisjonen. Den aller første Brand var Egil Eide, Nationaltheatrets skodespelar med tilnamnet Kongen. Han var den malmfulle høvdingen, eit heroisk stykke granitt med ei røyst større enn livet. Han spelte rolla i alle Nationaltheatret sine oppsetjingar fram til 2. verdskrigen. Men sjølv om han nok var heroisk og deklamatorisk, så leita også Egil Eide etter det menneskelege ved Brand, og det er vel felles for mange av dei som har hatt rolla.

Svein Tindberg synst ikkje det er vanskeleg å forstå kvifor: – Eg for min del ville syntest det var temmeleg uinteressant om det kom inn ein mann på scenen som frå første stund er nett så ufyseleg som alle i salen har førestilt seg på førehand, og som så ikkje endrar seg i det heile. Og det ville vore komplett uinteressant for meg som skodespelar å spele noko slikt. Det er ikkje min jobb å vise korleis det går. Det skal stykket gjere, og det skal Kjetil gjere. Min jobb går ut på å vise fram Brands prosjekt. Eg veit at mange har ei oppfatning om Brand basert på det dei veit skal skje i stykket, at Alf døyr og at Agnes døyr og at alt endar i galskap på fjellet. Men ein må finne fram til alt det som kompliserer bildet, ikkje forenklar det. Set ein seg ned og les Brand, så finn ein fort mange vakre trekk ved idealismen hans. Vi er på jakt etter eit menneske i utvikling, og der resultatet blir annleis enn det som var tanken. Vi lever i ei tid og i eit land der førstesidene på avisene våre har vore vigde til Farmen-Martha og Farmen-Olav Harald. Det at eit menneske då reiser seg og vel å gå ein annan veg, det synest eg er sympatisk.

Brand-figuren har fått mange merkelappar opp gjennom dei siste 150 åra: heroisk, tragisk, komisk/satirisk, rein natur, idealistisk, fundamentalistisk, svak mann som vil vere sterk, og Harold Bloom kallar ham eit troll.


Svein Tindberg blir engasjert: – Må han vere éin ting då? Oppgåva vår er jo å gjere det samansett. Men alle desse ulike merkelappane seier noko om rikdomen i stoffet.

– Vi vel å lese Brand ut frå vår tid samstundes som vi freistar å vise respekt for den tida stykket er skrive og for det diktaren har villa, held Kjetil Bang-Hansen fram. – Det er eit dobbeltperspektiv. Det er klart at det er vanskeleg ikkje å få assosiasjonar til fundamentalistisk religionsutøving når ein arbeider med Brand, og ein kan også spele han slik. Eg synest det er meir fruktbart heller å sjå stykket som ein klassisk tragedie, som rørsle, ei boge. I utgangspunktet har hovudpersonen ein lengt, ein draum om noko og freistar å forfølgje den, og eg blir meir og meir opptatt av Brand som ei erkjenningsreise. Men noko av det vanskelege ved Brand er jo nettopp det at han tilsynelatande er så ferdig, at han alt i starten er låst. Men det finst ein innebygd dialektikk: Han vil så intenst, han vil bryte veg, han vil drøyme og følgje draumen. Samstundes skal han sjå andre, ta ansvar, skape fellesskap. Konflikten i Brand ligg jo nett her. Alle kan jo kjenne seg igjen i ønsket om å vere konsekvent, vere heil i livet, men samstundes lever vi i ein røyndom der det også må vere plass til andre. Det er her Brand sviktar.

– Kva er det Brand vil?

Svein svarar raskt: – Det er akkurat det! For det endrar seg. Det er ikkje ein ting. Brand på side 1 og Brand på side 30 er to ulike menneske. Først skal han ut i den store verda for å forkynne sitt gudssyn, men så går det ikkje mange sidene før han slår fast at vegen går innover. Han har vilje til soning, til offer, til skyld. Det er kanskje ikkje populære tema i vår tid. Brand lengtar etter det opphavlege, eit fundament – ja, ein kan seie at han vil vere fundamentalist i den forstand at det handlar om å finne fram til Guds meining. Og det er jo i utgangspunktet ein god tanke. Men det kan jo også gå så frykteleg gale.

Er Brand i det heile ein kristen?

– Ja, det kan ein godt spørje om, svarar Kjetil Bang-Hansen. – Jesus blir utruleg lite omtalt. Brand vil vere Gud, ikkje Jesus. Elles er dette med viljen òg eit stort paradoks. For det er jo denne viljen som feller Brand. Han er i det heile ein spennande psykologisk rollefigur. Ta relasjonen til Gerd, til dømes. Gerd er på same tid både speglinga av Brand og demonen hans. Dei kunne på eit vis vore søsken. Begge er dei farlause, begge har dei ein sterk lengt etter kjærleik. Det er som om Gerd kjem over frå Peer Gynt ein tur. Ho er jo eit slags troll, ei naturkraft, og ho er også opprøret hans, isolasjonen hans. Brand er i sin tørst etter kjærleik nærast eit dyr. Her og i Peer Gynt er vi langt unna det realistiske teatret. På denne tida ville Ibsen skrive som Goethe, og i Peer Gynt har Ibsen fullt og heilt teke rolla som eventyrforteljar. Men nettopp fordi Gerd er slik ein Peer Gynt-figur har vi òg kome på sporet av andre karakterar i Brand. Futen til dømes. Kanskje han òg kjem frå det same riket? For Futen høyrer jo òg heime i undermedvitet til Brand, og Einar. Det er ikkje tilfeldig at han dukkar opp igjen nett der Brand står på vippen. Sjå på Einar! Sjå korleis du kjem til å bli! Men det er klart, det er vanskeleg dette å skilje mellom det «realistiske» og det meir mytiske og undermedvitne.

– Ja, for Brand er ikkje berre éin ting, det er ikkje berre realisme, eller draumspel eller religiøst idédrama, eller ei forteljing om fanatisme. Det er til dømes også mykje psykologi. Eg trur ikkje eg har vore borti ei rolle med så mykje psykologisk «mat» for meg som skodespelar. Alle bilda frå oppveksten hans, all einsemda, all kjærleikslengten. Det er ei stor fagleg utfordring, desse orda; dei er skrivne med slik meisterskap. Frykteleg vanskeleg er det, og det er som om Ibsen dansar på årene. Når det innimellom lukkast, kjenner ein ei intens lukke, avsluttar Svein Tindberg.