I april 1968 melder 21 år gamle Aasmund Vik seg inn i Det Norske Forbund av 1948 (DNF-48), organisasjonen for rettane til homofile. Klubben er hemmeleg, og han må godkjennast av to medlemmer. På denne tida er homofili straffbart, og han risikerer å miste jobb og bustad dersom det blir kjent at han er homofil.
I oktober, på veg til det første klubbmøtet sitt, tek Aasmund den gule bussen i retning Fornebu. Tidlegare har han høyrt om ein bussjåfør som ropte ut til passasjerane: «No sit de stille! Eg veit kvar de skal!» Så han går av eitt stopp for tidleg, før han finn vegen til dei hemmelege lokala på Snarøya.
– Og då eg kom inn, fekk eg ei ufatteleg kjensle. «Dette er mine folk, her høyrer eg heime», tenkte eg. Det var som å komme til ein oase midt i ørkenen, seier Aasmund.
Han møter menneske med dei same draumane og lengslane som han sjølv. Kampen stod om elementær «rettferd og menneskeverd» for homofile.
– Og der var Willy Mikkelsen, ein kjend profil og ein pioner i miljøet som underheldt med eit dragshow der han imiterte Zarah Leander. Og skodespelar Tordis Maurstad var gjest, det syntest eg var enormt stort. Tenk at ho var der!
Først fire år seinare blir homofili avkriminalisert, men fordommane var ikkje borte av den grunn.
– Eg hugsar den første Homomarsjen i 1982. Vi møttest på universitetsplassen, men vi fekk ikkje lov til å gå ned Karl Johan, men måtte ta sidegatene. Vi skulle ikkje synast for mykje.
Over 30 år seinare sit Aasmund rundt bordet saman med Carl Johan Karlson. Det er 37 år mellom dei, Carl Johan var ikkje fødd då Aasmund gjekk på hemmelege møte eller marsjerte i det første homotoget. Men han kjenner historia og veit kva sti som er gått opp før han.
– Eg blir slått av kor modige de var, og korleis de nesten opererte som spionar. Så tenkjer eg at dette må ha vore før andre verdskrigen, så fjernt verkar det, seier Carl Johan.
Han er ein nyutdanna svensk teaterregissør som står bak framsyninga Vi som føler annleis basert på Finn Grodals bok frå 1957. Aasmund er nyleg pensjonert etter nesten 40 år i jobb på Nationaltheatret. Dei har levd som homofile i vidt forskjellige tider og møter kvarandre for første gong.
– Om det er nokon likskapar frå Aasmund si tid til mi?
Carl Johan lener seg engasjert framover i stolen.
– Absolutt! Det du seier om å finne ein oase i ørkenen, kjenner eg meg godt igjen i. Eg voks opp i ein ørken der eg ikkje kunne flørte på klassefestar eller vere den eg var. Første gongen eg besøkte ein utestad for homofile, sprang eg ivrig rundt og ville snakke med alle. Det var min oase.
Han voks opp like utanfor Stockholm, ein stad der «ingen» var homofile. Då gymnastida nærma seg, trong han eit miljøskifte og kjempa seg inn på ein skule i ein annan kommune. Der kom han med i ei teatergruppe og oppdaga etter kvart den frigivande verkelegheita: «Eg er likevel ikkje den einaste i verda som føler annleis.» Han blei med i homokampen, og ein dag kom eit brev frå RFSL (Riksförbundet för homosexuellas, bisexuellas, transpersoners och queeras rättigheter), eit brev som den uvitande mor hans fann.
– Då braut helvete laus! Ho knuste tallerkenar og sa at eg skulle sendast bort. Ho klandra meg, seg sjølv og far min. «Kva skal eg seie på jobben? Til naboane?» skreik ho. Ho trudde eg skulle få AIDS, og at eg aldri ville få ein jobb. Eg var berre 20 og kunne lett ha blitt skremt tilbake i skapet.
I åra som følgde, var det ein stille, kald krig mellom mor og son. Tvillingsystera kunne komme heim med gutekjærastane sine, men Carl Johan fekk ikkje lov. Men gradvis tinte mora opp.
– Ho var ein ordentleg homofob, men noko skjedde med henne etter kvart som tida gjekk. Det viser seg at du kan lære gamle hundar å sitje.
Aasmund nikkar mens Carl Johan fortel.
– Eg sende eit brev til foreldra mine i Setesdal og fortalde at eg var homofil. Mor mi var leiande i indremisjonen i bygda, og temaet blei aldri snakka om. Foreldra mine kunne aldri hanskast med det.
– Som ung homofil på 60- og 70-talet, var du redd?
– Nei. Fordi vi stod saman. Det var eit unikt samhald mot den ytre fienden.
– Men eg har vore veldig redd, seier Carl Johan. – Då eg gjekk i korte magetrøyer og farga klede, fekk eg truslar og peparspray i ansiktet. Eg er blitt overfallen på t-banen utan at nokon tok affære.
Det store spørsmålet er då: Kor frigjorde er vi eigentleg i 2015?
Aasmund: – Lovene er på plass, men fordommane eksisterer. Eg møter framleis menneske som ikkje viser respekt. Eg fryktar den dagen min generasjon skal på eldreheim. Eg er engasjert i seniorsaka og høyrer historier om eldre homofile som blir dårleg behandla av heimehjelparar og anna personale.
Carl Johan: – Det å vere open og synleg har konsekvensar: Unge homofile blir utsette for hatkriminalitet, dei blir deprimerte og driv sjølvskading. Og sjå på dei høgreradikale i Sverige no, det blir snakka om at homofile seksualiserer barn. Homofile blir framleis slåtte ned og peikte på. For meg handlar kampen i dag om å få leve som eg vil, utanfor normene, utan å måtte tilpasse meg.
– Kva kan du lære av den stien Aasmund & co. gjekk opp?
Carl Johan: – At vi tek over ein stafettpinne og ikkje må rygge. Dei rettane dei vann fram, er ikkje skrivne i stein. Dei kan bli tekne frå deg.
Aasmund: – Å, ja. Vi må vakte det vi har oppnådd.
Carl Johan: – Nettopp. For i Sverige vil dei høgreradikale ta rettane frå oss. Det er ei spesiell tid.
– Korleis opplever du engasjementet frå dei unge i dag, Aasmund?
Aasmund: – Eg har halde foredrag for Skeiv Ungdom, og dei syg til seg informasjon som ein svamp. Unge homofile i dag engasjerer seg. Men du når ikkje fram til alle. Under Skeive dagar spurde eg to unge menn om dei ville bli medlem av LLH, og dei svarte arrogant «Ække interessert».
Carl Johan: – Den første gutekjærasten min døydde i sommar, og då han skulle gravleggjast, sa familien at «ingen frå Stockholm-miljøet får lov å komme». Dei ville stengje ute det syndige livet hans i hovudstaden. Eg drog i gravferda likevel.
Kort stille. Så:
Carl Johan: – No blei det deprimerande her, og det er ikkje sånn eg føler det. Legninga mi er absolutt – absolutt! – det beste som har hendt meg. Alt eg har opplevd, og dei menneska eg har møtt, inkludert deg no, Aasmund, har gitt meg så mykje. Det er så mykje kult som skjer i homokulturen. Takk mi lykkelege stjerne for at eg ikkje er heteroseksuell!
Aasmund: – Ja, det er ei gåve. Og du får ei glede av alle dei engasjerte menneska du omgir deg med. Som foreldregruppa til homofile barn, der har eg møtt mange flotte menneske. Sånn lykke å ha støttande foreldre.
Carl Johan: – Ja, endringa mor mi har hatt, frå den verste homofoben til den nærmaste støtta mi, er den største menneskelege utviklinga eg har sett.
– Kva håper du publikum sit att med når dei går ut av salen etter å ha sett Vi som føler annleis?
Carl Johan: – At dei har hatt det morosamt, blitt engasjerte og fått eit nytt perspektiv. Det skal ikkje vere pedagogisk eller politisk, men eit bråkete og underhaldande stykke med overskot og glede.
Aasmund: – Det trur eg du vil oppnå. Då eg høyrde at boka skulle iscenesetjast, blei eg så glad. Tenk at det temaet kjem opp på scena, det har ikkje Nationaltheatret klart enno. Eg gler meg.
Carl Johan: – Du kjem vel på premieren? Alt anna vil vere ein skandale.
Aasmund: - Å, ja. Eg kjem.
